148 [= Tav 97,32]
Pois boas donas son desemparadas

Pois boas donas son desemparadas
e nulho ome non nas quer defender,
non as quer’eu leixar estar quedadas,
mais quer’én duas per força prender,
ou tres ou quatro, quaes me escolher,
pois non an ja per quen sejan vengadas:
netas de conde quer’eu cometer,
que me seran máis pouc’acoomiadas!
Netas de conde, viuvas nen donzela,
essa per ren non na quer’eu leixar
nen lhe valra se se chamar «mesela»,
nen de carpir muito nen de chorar,
ca me non an por én a desfiar
seu linhagen nen deitar a Castela;
e veeredes meus filhos andar
netos de G[u]ed’e partir en Sousela!
Se eu netas de conde sen seu grado
tomar, e[n]tanto com’eu vivo for,
nunca por én serei desafiado
nen pararei mia natura peior,
ante farei meu linhagen melhor
(o que end’é de Gueda máis baixado);
e veeredes, pois meu filho for
neto de Gueda, con condes mizcrado!
 
 
 
 
5
 
 
 
 
10
 
 
 
 
15
 
 
 
 
20
 
 
 
 

Esta cantiga de cima fez Martin Soarez a Roi Gomez de [Br]ete[i]ros, que era ifançon [...] ricome porque rous[s]ou Dona Elvira Anes, filha de Don Joan Perez da Maia e de Dona Guiamar Meendiz, filha d’el-conde Meendo.

Manuscritos


B 172

Edicións


I. Edicións críticas: Michaëlis (1990 [1904]: I, 784-785); Bertolucci Pizzorusso (1992 [1963]: 112-113); Lapa (1970 [1965]: 430-431 [= LPGP 655]); Lagares (2000: 113); Lopes (2002: 303-304); Littera (2016: II, 136).
II. Outras edicións: Molteni (1880: 70-71); Machado & Machado (1949: I, 262-263); Rios Milhám (2017: I, 148).
III. Antoloxías: Nemésio (1961 [1949]: 35); Torres (1977: 481); Cátedra de Lingüística e Literatura Galega (1980: 18 [rúbrica]); Gonçalves & Ramos (1983: 144); Tavares & Miranda (1987: 244); Alvar & Beltrán (1989: 118-119); Diogo (1998: 55); Arias Freixedo (2003: 624-625); Magalhães (2007: 131).

Variantes manuscritas


Rúbrica: rous[s]ou] rrousau B; Dona] Cona B; conde] Condo B

Texto: 4 força] forca B   5 quaes me] quaaes mē B   11 chamar «mesela»] ehamar mesella B   18 e[n]tanto] e tanto B   20 natura] nacupa B   21 ante] aūt B   24 neto] ueco B; mizcrado] mi[*]crado B

Variantes editoriais


Rúbrica: Soarez] Soares Littera; Gomez de [Br]ete[i]ros] Gomez de [Bri]teyros Michaëlis : Gómez de Briteiros Lapa, Lopes : Gomes de Briteiros Littera; ifançon [...] ricome] Ifançon [e depois fez lo el Rei] Ricomen Michaëlis : infançon [e tornou] ricomen Lapa : infançom [e se tornou] ric’homem Lopes, Littera; Elvira Anes] Elvira-Annes Michaëlis; Perez] Peres Littera; Guiamar] Guiomar Lapa, Lopes, Littera; Meendiz] Meéndez Lapa, Lopes : Meendes Littera.

Texto: 1 boas] bõas Michaëlis, Bertolucci Pizzorusso   2 nulho] nulh(o) Michaëlis : nulh’ Lopes; ome] omen Michaëlis : hom Littera; non nas] no’-nas Michaëlis : nõn’as Lopes, Littera   3 non as] nõn’as Lopes   5 me] m’eu Lapa, Lopes, Littera : m’én Michaëlis   6 quen] que Lapa   7 de conde] do Conde Littera   8 máis] mui Lapa, Lopes   9 viuvas] vyuva Bertolucci Pizzorusso   10 non na] no’-na Michaëlis : nõna Lapa : nõn’a Lopes, Littera   11 mesela] mesella Bertolucci Pizzorusso   13 ca me non an] come non mi-an Michaëlis   15 filhos] filhus Bertolucci Pizzorusso   18 tomar] tomo Lapa; e[n]tanto] atanto Bertolucci Pizzorusso   20 pararei] partirei Michaëlis   22 [d]o que end’ é de Gueda mais baixado Michaëlis, Bertolucci Pizzorusso : do que é o de Gueda, mais baixado Lapa : [d]o qu’end’é [o] de Gueda, mais baixado Lopes   24 mizcrado] miscrado Lapa, Lopes, Littera

Métrica


Esquema métrico: 3 x 10’a 10b 10’a 10b 10b 10’a 10b 10’a (= Tav 84:2)

Encontros vocálicos: 2 nulho‿ome; 5 me‿escolher; 8 a·co·o·mia·das; 9 viu·vas

Notas


Rúbrica
  • Roussar é ‘raptar (con violencia)’. É voz rara, pois para alén da citación de Maria Roussada en dúas crónicas portuguesas do século XV, só achamos rousso e roussador nalgúns forais, en especial no corpo lexislativo Dos Costumes de Santarém (1340-60), onde existe un capítulo Do furto ou do Rousso e outro intitulado Da molh(e)r forçada, onde se explicita a equivalencia forçador / roussador e o castigo previsto: Toda molher q(ue) for forçada & ela diz q(ue) nõ foy forçada. ent(re)guẽ-na a seu padre. & tenha-a p(er) tãto tempo q(uan)to a teue o forçador em tal maneira q(ue) a nõ feira nẽ lhy faça mal. & des q(ue) a teuer tanto tempo come o forçador tenha-a a justiça & leue-a. p(er)a sa casa & tenha-a p(er) ix dias. & des hu a teu(er) p(er) ix dias leue-a a justiça ao concelho & se sse outorgar con seu padre & (com) sa madre. ou (com) seu linhagẽ façam justiça no roussador (cfr. CGPA, s.v. rousso, roussador).
    Nótese, ademais, a rara aparición do artigo el-, propio de el-rei, co nome conde, tal como se rexistra tamén nas Cantigas de Santa Maria a carón de o conde.

Texto
  • *

    Sátira contra Roi Gomez de Briteiros (trobador e partidario do futuro rei D. Afonso III o Boloñés), que protagonizou, sendo infanzón, un rápido ascenso social mediante o rapto de D. Elvira Anes da Maia, da nobre e poderosa familia dos Sousa. A cantiga critica «a perda de hábitos consuetudinarios que garantían a estabilidade social: as liñaxes, nin sequera as xineas máis nobres, xa non vingan as afrontas cometidas sobre as súas mulleres» (Airas Freixedo 2003: 626).
    A composición ten o mesmo esquema métrico (e outras coincidencias) que a considerada primeira cantiga galego-portuguesa (1348), Ora faz ost’o senhor de Navarra, de Joan Soarez de Pavia.

  • 2

    Resulta sorprendente a ausencia de crase en nulho ome, pois nas innúmeras ocorrencias deste sintagma (‘ningún home, ninguén’) sempre presenta a forma nulh’ome.

  • 3

    O participio quedado, de quedar equivale a ‘quieto, tranquilo’.

  • 5

    A lección <me͂> debe estar errada, pois é necesaria a sinalefa con escolher, dun modo similar a algunhas leccións <omen> ou <ome͂> ofrecidas por B que se revelan incorrectas en vez de <ome> (cfr. nota a 82.14).

  • 6

    A variante vengar, sen pechazón vocálica por nasal trabante, é realmente minoritaria na lingua trobadoresca, pois só se rexistra moi limidamente (265.15, 272.6, 842.5, 1094.15 e 16) fronte á forma xeral vingar. Cfr. nota a 11.17.

  • 8

    O uso de acoomiar (‘vingarse, castigar, censurar’) está limitado no corpus da poesía profana a esta ocorrencia e mais a 1189.15 (O que dissestes, se vos eu ar vir / por mí coitado, como vos vi ja, / vedes, fals’, acoomiar-xi-vos).

  • 11

    O adxectivo mesela ‘triste, coitada, desgrazada’, do dim. mĭsĕllam, de misera (véxanse tamén 11.14, 148.11 e 920.7, 1451.11), semella voz case exclusiva do rexistro poético, pois practicamente só a achamos nas Cantigas de Santa Maria: o que nos fez Paraiso cobrar / que perdemos per Eva a mesela (CSM 180.39); Ai, mesela, / se perez este minỹo, | que é cousa atan bela, / querria eu mil vegadas | ante ca ele morrer (CSM 345.77). Fóra da poesía, só se atesta nunha ocasión na Crónica Troiana: andauã donas et donzelas, chamándose meselas et desanparadas (Lorenzo 1985: 455).

    Nótese, finalmente, a grafía <ll>, que, alén de se rexistrar en múltiplas ocorrencias de nulho nos apógrafos italianos (especialmente en B) en vez de <lh>, só se acha de forma esporádica como grafía etimolóxica en voces con /l/ procedente, en xeral, da xeminada latina (ali, bailada, castelo, cavalo (e cavaleiro), esmola, querelar, Varela, vassalo, Vilanansur etc., con especial incidencia en ela, aquela e ele/s), moi esporadicamente na forma do pronome el (e mais do artigo el-) (véxase nota a 637.2), nalgunha asimilación do artigo ou do pronome (véxase notas a 6.32 e 918.11) e, finalmente, en voces co secuencia fonética [ɾl], que é transmitida sistematicamente en BV coa grafía <rll> (véxase nota a 392.9).

  • 12

    Carpir ‘facer pranto, prantear’ é documentación única na poesía trobadoresca profana.

  • 13

    Resulta sorprendente a aparición da variante apocopada én perante vogal, pois a distribución de ende / én responde, en principio, ao contexto fonético: ende + vogal (en xeral con crase) vs. én + consoante. Porén, é certo que no corpus se detecta a aparición de oito casos de én + vogal, sempre a vogal palatal /e/, cunha única excepción na cantiga 148 de Martin Soarez (por én a desfiar): 93.8, 359.4, 468.27, 576.10959.9.

    Desfiar ‘desafiar’ (tamén no v. 19) só volve aparecer en 874.1 e 4, xunto con desafiar en 968.11.

  • 13-14

    A forma verbal an é plural por concordar con linhagen, que funciona como nome colectivo e concordancia plural, como pode acontecer con outros nomes, cales gente ou poboo.

  • 16

    Após o rousso, os fillos do raptor serán netos de Gueda, un importante devanceiro de diversas familias nobres de Portugal, e repartirán propiedades herdadas en Sousela, na zona do Porto, dominio da familia dos Sousa.

  • 20-22

    Michaëlis considerou o erro <a>/<ti> (véxase nota a 349.16) e estabelece a lectura partirei (v. 20), mais resulta desnecesario porque a interpretación parece clara: ‘non farei (pararei) de modo que sexa peor a miña condición (natura); polo contrario, mellorarei a miña liñaxe, que é máis baixa que a de Gueda’. En calquera caso, ningún dos editores precedentes consideran parentético o v. 22, de modo que reinterpretan a lección do manuscrito para estabelecer unha estrutura comparativa melhor [d]o que (vv. 21-22) en vez de máis ... de, cos termos da comparación invertidos, ao tempo que len mais como conxunción adversativa.

  • 24

    Mizcrado equivale neste contexto, o mesmo que en 1633.12, a ‘mesturado’. En xeral, mizcrar (de mĭsculāre, relacionado co lat. cl. mĭscēre ‘mesturar’) é usado co valor de ‘intrigar, malquistar’ (212.7, 1043.2, 1419.26, 1423.9); concorre con mezcrar (216.21) e mais con miscrar (938.1, 1597.9); as dúas primeiras formas presentan africada sonora implosiva, de modo similar a mezquinho (370.3, 1672.17), que tamén concorre no corpus profano con mesquinho (1579.11) e misquinho (1440.7).

Buscar
    Non se atopou ningún resultado