857 [= RM 73,3]

Eia, senhor, aque-vos min aqui!

Joan Meendiz de Briteiros

Notas

Texto

• *

  Esta composición é unha cantiga ateúda atá a fiinda, con ligazón sintáctico-discursiva entre todas as súas estrofas, incluída na relación de cantigas ateúdas confeccionada por Gonçalves (2016 [1993]: 269-270).

• 1

  É insólita a presenza dunha interxección, alén de ai!, nas cantigas profanas; mais a lectura de Finazzi-Agrò é indubitábel a partir da lección dos códices. A interxección eia! é de uso moi restrito na lingua medieval; no banco de datos do Corpus Galego-Portugués Antigo (s.v. eia, eya) só achamos tres ocorrencias, todas elas relativamente serodias:

  E certo bem p(ro)cura po(r) nós, que sse llee d’hũu convento em q(ue) cada d(ia) cantavom a Salva Rregina, e hũu santo homem via no ceeo Nossa Senhora que sse poinha em giolhos ant(e) seu F(ilh)o, rrogando pollo poboo nesta palavra: “Eia e(r)guo aduocata nostra”, especialment(e) por aquelle convento (Castelo Perigoso, ed. J. A. Santanta Neto).

  – Assi me Deus ajude, Senhor, disse a donzela, nom é assi, caa nunca foi sua nem d’outrem, ante me filhou hoje pola mãa em casa de meu padre. – Eia, cavaleiro, disse Boorz, vedes o que diz? Certas, vós vos acharedes mal de quanto já fezestes, se eu posso (Demanda do Santo Graal);

  e mui bem me lembra, que muitas vezes nos falaua como a mancebos dizendo, Eya sus meus filhizinhos necessario he que se afliia o corpo que em o segre ha tantas vaidades foi dado refrearse a lingoa, que sempre esta prestes pera peccar se com muita diligençia naõ for goardada (Vida de S. Teotonio, 1455).

  No relativo ao adverbio presentativo aque (‘eis, velaí’), é tamén de uso limitado no corpus profano: 52.24, 244.5, 246.6, 268.8, 553.4, 1641.18. Debe ser forma oxítona, pois nas Cantigas de Santa Maria aparece en rima aguda (con fe, é, sé e pé):

                  ... E en pe
  sse levou e diss’: «Aque
  m’estou tod’aprestidado
  De log’ir» (CSM 135.109).

  E diz un a outr’: «Aque o
  angeo que ven do ceo,
  que alça aquele veo
  e faz no aire parar» (CSM 405.36).

  Habitualmente, a presenza do dativo ético vos fai que o pronome CD sexa unha forma tónica oblicua, sen preposición, tal como acontece con frecuencia nas cantigas; isto é: ‘Eia! Velaí vos estou eu aquí...’.

• 6

  A formación nominal ben-fazer ‘beneficio, auxilio, favor’ deriva do correspondente sintagma tan frecuente na cantiga de amor. De calquera maneira, fóra da lingua das cantigas (véxase Glosario, s.v.), o mesmo substantivo pode verse, en formulación singular e plural, noutras obras da última Idade Media:

  Ca o escudeiro que anda con algun senhor e o senhor lhe non dá encarrego de seus feitos, como encomendando-lhe ofiçio ou mandando recadar algũas cousas, sempre seu bemfazer está en ventura (Livro de Monteria; cfr. CGPA, ed. A. de Almeida Calado).

  e as rrendas eram postas em seu poder, afora muitos herdamentos moviis e de rraiz e muito bem-fazer da rrainha sua irmãa (Fernão Lopes, Crónica de D. Fernando; Macchi 2004: 355-356).

  Milhor cousa he padecer por uerdade tormẽto que per louuaminha e per adulaçom gaanharem bemfazer (Orto do Esposo; cfr. CGPA, ed. B. Maler).

  ca veemos que alguũs synaaes dan largamente aos que lhe pormeten en grandes bem fazeres (Livro das Confissões; Martín Pérez 2012-2013: 367).

• 7-8

  Para a interpretación da pasaxe hai que ter en conta que estamos perante a perífrase verbal obrigativa aver + infinitivo: aver veer e (aver) desejar o vosso ben (‘ter que ver e ter que desexar o voso ben’).
  De calquera modo, a liña discursiva que vén da estrofa I sofre unha certa interrupción coa aparición de demais; isto é: «máis val d’eu ir d’aquen / ca d’eu ficar sen vosso ben-fazer; (e), demais, aver veer esses olhos / e (aver) desejar o vosso ben...».

• 9

  Foi é a forma xeral de P3 de pretérito de seer (e de ir), mais tamén aparece como forma de P1, tal como acontece neste verso: a pesar de que en xeral se estabelece unha oposición P1 / P3, fui (< fŭī) / foi (< fŭĭt), pola acción metafónica de -ī final nalgúns pretéritos fortes (cfr. tamén fiz vs. fez, sive vs. seve, tive vs. teve etc.), foi pode ser tamén resultado de P1, o mesmo que fui aparece esporadicamente como forma de P3 (sen efecto metafónico, por tanto, ou con xeneralización analóxica de unha ou outra persoa).

• 12

  Aínda que minoritaria, a forma milhor, con pechazón de /e/>/i/ por influencia de consoante palatal (por iode na súa base etimolóxica mĕliōrem), ten certa presenza na lingua trobadoresca.

• 13

  Nótese a abreviatura <ñ> para non, que só volve aparecer en BV en 509.6 e 521.11, mais que V presenta tamén en 544.6 e 1447.10 (<ū> = <n̄>). No Cancioneiro da Ajuda é certamente rara a súa aparición, que só localizamos na abreviación de non no refrán da derradeira estrofa de A 75 (164.24) e mais en A 114 (214.13).

• 17

  A voz greu é un provenzalismo, que concorre na lingua trobadoresca, sempre en rima, coa forma xeral grave. 

• 18

  O resultado estrãiar (236.15, 358.21) e estraiar (236.26, 996.9), xa con desnasalización, a partir de extraneāre, con caída de -n- intervocálico en vez da habitual palatalización do grupo [nj], son minoritarios mais conviven coa solución xeral estranhar. Véxase nota a 103.1.

• 20

  Obsérvese que a lección <iria> precisa unha interpretación ir ja similar a <attenderia> atender ja, presente en 236.11.

• 21

  Lançar (‘ferir por lanza’) é forma desaparecida na lingua moderna, substituída por lancear. Porén, no Tesouro do léxico patrimonial galego e portugués aínda se rexistra lançar co sentido de ‘matar a baleia com o emprego da lança’ (véxase TLPGP, s.v. lançar). A mesma imaxe aparece en Vidal:
            a por que ei morte a prender
            come cervo lançado,
            que se vai do mund’a perder
            da companha das cervas (1617.6).
  Por outra banda, o verbo fugir é variante da forma, aínda maioritaria, fogir (< fŭgĕre), que sofreu un proceso de asimilación e harmonización vocálica ([o...í] > [u...í]) que afecta tamén as formas conxugadas; un proceso similar verifícase noutros verbos con representación no corpus profano: bulir (vs. bolir), cuspir (vs. cospir), destruir (vs. destroir), nuzir (vs. nozir); o mesmo acontece coas formas avurrido ou fugido. Cfr. nota a 460.2.