987 [= RM 120,30]

O mui bon rei que conquis a fronteira

Pero da Ponte

Notas

Texto

• *

  Esta é a primeira composición dos cancioneiros pertencente ao subxénero das cantigas de louvor (ou de eloxio), que só foi cultivado por Pero da Ponte. Neste caso, o personaxe é o rei Fernando III, pai de Afonso X, por mor da conquista da cidade de Sevilla (23-11-1248). Fernando III foi o monarca unificador dos reinos de Galiza, León e Castela.

• 5

  A necesidade dun verbo no período explica a interpretación de <este> como a forma verbal éste (concorrente con é), embora fose posíbel ler a secuencia tamén como est’é (= este é).

• 7

  A expresión adverbial de mar a mar (véxanse diversas atestacións desta expresión no CGPA, s.v.) reaparece en 989.7, por mor dos mesmos feitos históricos:

  rei Don Fernando, tan de prez,
  que tanto ben no mundo fez
  e que conquis de mar a mar.

  Tamén, de maneira máis xeral, nunha cantiga de amigo de Lopo:

  Polo meu mal filhou-[s’ora] el-rei
  de mar a mar (1265.1)

  Endebén, a formulación concreta de Pero da Ponte cando fala do «bon rei que conquis / terra de mouros ben de mar a mar» pode acharse en obras cronísticas nos capítulos dedicados a Fernando III. Así, na Crónica Geral d’Espanha de 1344, rexístrase o seguinte parlamento do rei Fernando III a seu fillo, o futuro Afonso X:

  Filho, rico ficas de terra e de muitos bõos vassalos mais que rey que na cristaindade aja: trabalha por seeres bõo cavaleiro e esforçado, ca ben teens con que. Senhor te leixo de toda a terra, des o grande mar Oceano ataa o mar Mediterreno, assi como a perdeo el rey Rodrigo (Cintra 1990: IV, 494).

• 7-8

  O verso final da estrofa I e o primeiro da estrofa II teñen unha continuidade sintáctico-semántica evidente; non obstante, na edición de Littera consta unha explícita ruptura con independencia estrófica.

• 10

  A conquista de Sevilla produciuse o día 23 de novembro de 1248.

• 15

  A presenza de -n- na forma manuscrita <razonado> é simple indicación gráfica da nasalidade fonolóxica de /õ/ (confirmada como é habitual pola lección de V), o mesmo que noutras voces que se rexistran, en especial, nos apógrafos italianos (case sempre con unha das documentacións correcta) en <bona> bõa e, esporadicamente, en <bona> bõa e, esporadicamente, en <alguna> algũa e <(h)una> ũa, <capaton es> çapatões, <certano> certão, <dona> dõa, <lontano> loução, <lunar> lũar, <mano> mão, <pardonar> perdõar, <poner> põer, <uano> vão, <ueno> vẽo, <uilano> vilão. Sobre estas grafías e as formas do tipo irmana, véxase Ferreiro 2008b.

• 18

  Sendo posíbel a asimilación do pronome (e do artigo) de P3 en función de CD ao vocábulo anterior cando este acaba en -r ou en -s (nomeadamente formas verbais e algúns pronomes e preposicións), é inusual a asimilación co substantivo poder:  ja o bon rei en seu pode-la ten. Véxase nota a 25.10.

• 19

  Para alén do pronome identificador que sofre asimilación xeral en certos contextos (véxase nota a 5.10), algunhas outras formas pronominais de diversas clases (tamén estes, 1607.20; quaes, 1535.13) poden presentar esa asimilación, ás veces con grafía conservadora <s-l>, como acontece neste verso: tres-las leis (véxase nota a 5.10).
  Lémbrese, tamén, que lei significa nesta pasaxe, o mesmo que en 491.9 ou 989.20, ‘relixión’: así pois, as tres leis son as relixións cristiá, xudaica e musulmá.

• 27

  Mafomede é unha forma medieval de Mahoma, profeta fundador do Islam.

• 30-32

  O adxectivo belo presenta apócope na súa forma masculina cando anteposto a un nome iniciado por consoante: bel cavalo (587.15), bel cuu (1613.11).

  Por outra banda, perante a hipometría versal, todos os editores propoñen a forma aquel[e]; porén, do punto de vista paleográfico é moito máis aceptábel reintegrar o pronome persoal tras como, facilmente omitido no proceso de copia por contigüidade, coa interpolación pronominal tan frecuente na lingua medieval (= como del o recebeu...):
            nunca tan bel presente recebeu
            como [o] del recebeu aquel dia
            de San Clement’en que se conquereu.    

  Finalmente, o sonado dia de San Clemente, día da conquista de Sevilla, é repetidamente lembrado en diversas crónicas. Así, na Crónica Geral Galega (Lorenzo 1975: I, 884, 888, 898):

  Et esto foy en dia de San Clement[e], ena era de suso dicta, quando esse alcaçer dessa nobre çibdad[e] de Seuilla foy dado a esse nobre rrey dõ Fernando et entregado [...] Capitolo della era [en] que a nobre çidad[e] de Seuilla foy gãanada et como a p(r)obrou el rrey dõ Fernando. A nobre çibdade de Seuilla foy gãanada ena era de mĩll et CC et LXXXvj ãnos, quando andaua o ano da encarnaçõ do Senor en mĩll et CCXLviij, en dia de San Clement[e], andados xxiij dias do mes de Nouenbre [...] Conta a estoria que este rrey don Fernãdo foy muy bõo rrey et muyto amigo de Deus. Et fillou Cordoua? a mouros? en dia de san Pedro et de san Paulo apostolos, ena era de mill et CCLXXXIIJ? anos; et fillou Seuilla a mouros en dia de san Clemente, ena era de mill et CCLXXXVJ anos et fillou Jaen en dia de santa Maria de agosto? ena era de mill et CCLXXXIIIIo anos a mouros, et o Algarbe, et muytos castelos et muytas uilas, et a mayor partida da Andaluzia.

  Algo similar acontece na Crónica de 1344 (Cintra 1990: IV, 485, 489):

  E, feito este preito e firmado, mandou logo el rey poer a sua bandeira na mais alta torre da vila, dando todos muitas graças ao Nosso Senhor Jhesu Christo. E foi tomada essa cidade de Sevilha en dia de Sam Clemente, quando a era de Cesar andava em mil e duzentos e oiteenta e seis anos e o ãno da encarnaçõ en mil e duzentos e quareenta e oito [...] Contado avemos como el rey dom Fernando tomou Sevilha na era de mil e duzentos e LXXX e seis annos, en dya de Sam Clemẽte, andados XXIII dias do mes de Novembro.

• 34

  No Cancioneiro da Vaticana, a grafía -us aparece case exclusivamente en formas verbais de P4 e nomes masculinos plurais (<centus>). A súa esporádica presenza, limitada aos apógrafos italianos, mostra que é produto do desenvolvemento da abreviatura <9> en posición final, abreviatura herdada do latín, onde funcionaba como desinencia de nominativo nos nomes da segunda declinación, rematados en -us.