1344 [= RM 68,2]
O que sé ja no pavio

Esta cantiga foi feita a ũu comendador que ouvera sas palavras con este escudeiro que lhi esta cantiga fez, porque o Meestre veo a fazer del queixume a el-rei e fez-lhi perder a terra que del tiinha, e avia nome Pavia.

O que sé ja no pavio,
que me fez perder Pavia,
de que m’eu nada non fio,
al m’er fez con sa perfia:
de noite, per mui gran frio,
que tanges[s]e en péla fria;
mais ainda m’end’eu rio
como s’end’el nunca ria.
Nen ũas graças non rendo
a quen lhi deu tan gran renda,
per que m’eu del non defendo
nen acho quen me defenda;
e, pois que eu non enmendo
nen me faz outra emenda,
ao demo encomendo
que o aja en sa comenda.
Coida-me lançar a mato;
mais o que me del máis mata
é que no meu des[barato]
[......] faz i gran barata
[.....] [fa]zenda desato
por qua[n]to [.....] [des]ata
mais o de que m’eu [perc]ato,
d’el-rei querer-mi, non cata.
Que mi á de poer no pao,
esto diz que viu na paa,
e por én quanto ten dá-o,
e a mia lavoira dá-a;
mais, pois eu non acho vao
a meu feito, sempre vaa
sa fazenda en ponto mao,
e el muito en ora maa.
 
 
 
 
5
 
 
 
 
10
 
 
 
 
15
 
 
 
 
20
 
 
 
 
25
 
 
 
 
30
 
 

Manuscripts


B 1327, V 933

En B a rúbrica foi copiada por Colocci, após a estrofa I, na marxe inferior da columna b.
O Cancioneiro da Vaticana omite a copia dos vv. 19-24 da estrofa III.

Editions


I. Edicións críticas: Lapa (1970 [1965]: 306-307 [= LPGP 435-436]); Lagares (2000: 143 [rúbrica]); Lopes (2002: 535-536); Littera (2016: I, 505-506).
II. Outras edicións: Monaci (1875: 319); Braga (1878: 175); Machado & Machado (1958: VI, 57-58).
III. Antoloxías: Ferreiro & Martínez Pereiro (1996c: 130-131); Mongelli (2009: 276-277).

Manuscript variants


Rúbrica: cantiga] .ca. B; comendador] cōmedador B : cōmedodeor V; ouvera] ouuerā BV; escudeiro] escadeyro BV; cantiga] ca. B; Meestre] me BV; fazer] paz̃ B; a el-rei] ae Rey B : del rey V; e] et B : ꝯ V; a terra] Atrra B : đ t̃rra V; del] ol B; e] et B : om. V

Texto:
1 pavio] rauyo V   4 con sa] cousa B   5 frio] frijor B : frn̄o V   6 en] eu V; péla fria] pella frija B : pessa frija V   8 s’end’el] fendel B   9 graças] gracas B   11 defendo] defendendo B : defen dendo V   13 e] et V   16 en sa comenda] en commenda B   17 lançar] lantar BV   18 mais] dꝯ ays V; máis] maia B : ma pos V   19-24 Tem que no meu del <    > / <          > iaz hi g̃m barata / <          > zenda desato / Por quato <               > ata / Mays odeque meu <           > / Del Rey queror my non cata B : om. V   25 pao] rao B : raao V   26 paa] raa BV   27 dá-o] daao BV   28 e a] ta V   29 non] no B; vao] uaao BV   30 feito] fco(o) B : ffcō V; sempre] senp̃e V   31 mao] maao BV   32 e ... maa] o ... maā V

Editorial variants


Rúbrica: ũu] un Lapa : um Lopes, Littera; porque o Meestre veo a fazer] por que o moveo a fazer Lapa, Lopes, Littera

Texto:
1 sé ja] seja Lapa, Lopes, Littera   5 per] con Lapa   6 tanges[s]e] tangess’ Lapa, Lopes   9 Nen ũas] Nẽũas Littera   13 enmendo] ẽmendo Lapa   14 outra emenda] outrem emenda Lapa : outr’a enmenda Lopes : outr’a e[n]menda Littera   15 encomendo] o acomendo Lapa, Littera : [eu] encomendo Lopes   18 máis] m’ora Lopes, Littera   19-24 é que no meu [........-ato] / [....] faz i gran barata / [...........] [fa]zenda desato / por qua[n]to [..........]ata / mais o de que m’eu [...]ato] é que no meu [desbarato] / [ele] faz i gran barata; / [se mia fa]zenda desato, / por quanto [sei, el ma] ata; / mais o de que m'eu [per]cato Lapa : tem que no meu, de [barato], / [ora] faz i gram barata; / [se mia fa]zenda desato, / por quanto [sei, ma des]ata; / mais o de que m'eu [ora] cato Lopes : tem que no meu, de [barato], / [ora] jaz i gram barata; / [se mia fa]zenda desato, / por quanto [sei, ma des]ata; / mais o de que m'eu [ora] cato Littera   30 vaa] vá Lopes, Littera   32 maa] má Lopes, Littera

Paraphrase


Esta cantiga foi feita a un comendador que tivera unha discusión con este escudeiro que lle fixo esta cantiga, porque o Mestre se viñera queixar del ao rei e fíxolle perder a terra que recibira del e que se chamaba Pavia.

(I) O que xa está nas últimas, que me fixo perder Pavia, e de quen eu non me fío nada, aínda outra cousa me fixo coa súa teimosía: de noite, cando ía moito frío, que non tivese nin para quentar a tixola, mais aínda eu me río diso como el nunca se ha rir.
(II) Non lle agradezo nada a quen lle deu tan gran renda, porque eu del non me podo defender nin sei de quen me defenda; e xa que eu non rectifico nin me recompensa doutra maneira, ao demo o encomendo para que o teña na súa encomenda (no inferno).
(III) Pénsame deitar para o monte, mais o que del máis me mata é que na miña ruína fai niso un gran negocio [...] mais o de que eu me decato: de que o rei me aprecie non se preocupa.
(IV) Di que viu na pá (da man) que me há de axustizar, e por iso dá canto ten, e dá a miña terra de labor; mais xa que eu non acho saída para o meu caso, oxalá sempre lle vaian mal os seus asuntos e a el lle vaia moi mal.

Metrics


Esquema métrico: 4 x 7’a 7’b 7’a 7’b 7’a 7’b 7’a 7’b (= RM 63:2)
Encontros vocálicos: 6 tangesseen; 16 ajaen; 25 miá; 31 fazendaen; 32 muitoen

Notes


Rubric
  • O comendador e o meestre son cargos dunha orde militar, neste caso da Ordem de Avis.: “No seu Mappa de Portugal, João Bautista de Castro elencava Pavia como comenda da Ordem de Avis” (Neto 2012: 77, nota 277). Pavia refírese, pois, á vila portuguesa do Alentejo, fundada por D. Afonso III ou por D. Denis.
    Do punto de vista lingüístico sorprende a aparición veo a fazer, coa presenza da preposición a, que moi limitadamente se rexistra na lingua trobadoresca nas perífrase ir ~ viir + infinitivo (360.16, 865.5, 1617.7, 1645.3).

Text
  • *

    A rúbrica indica que a cantiga foi composta por volta de “um conflito do trovador com alguma das Ordens militares: teve problemas com um comendador (autoridade local da Ordem [de Avis]), o qual transmitiu a informação ao mestre (autoridade central e suprema da Ordem), o qual por sua vez fez chegar a queixa ao rei” (Montero Santalla 2000: 1.474, n. 488).  Sobre esta cantiga e as ordes militares, véxase Neto (2012: 76-82).
    Esta composición mostra o exemplo máis acabado de virtuosismo rimático con base no xogo métrico entre as sucesivas rimas en masculino e en feminino (non sempre real, mais si formal).

  • 1

    Perante as leccións <seya> B, <seia> V existen diversas posibilidades interpretativas. Tradicionalmente foi lida como seja, mais a concordancia temporal (seja fez) non é coherente. É por isto que, a partir da real existencia de como P3 de presente de indicativo de seer, conforme o modelo de sedēre (sedet > see > ), rexistrado en 618.15, 776.13, 1050.18 e 1453.10, parece preferíbel fixar a lectura sé ja, conforme estabeleceu Montero Santalla (2000: 1.473).
    O pavio (do lat. pabīlum) é o ‘cabo da vela, que se acende para dar luz’. Só achamos esta voz na Primeira Partida afonsina (CGPA, ed. J. de Azevedo Ferreira):

    E por q(ue) ena candea som tres cousas: pauio e cera e fogo entẽdesse tres pessõas q(ue) som en ela Trijdade, Padre e Filho e Sp(irit)u Santo (...) corpo e alma e deydade.

    De todos os xeitos, seer no pavio parece significar, conforme indica Lapa, ‘estar nas últimas’ (véxase tamén Montero Santalla 2000: 1.474, n. 488).

  • 2

    Pavia debe ser a localidade do concello de Mora, no distrito de Évora, no Alentejo (véxase Marcenaro & González 2024, s.v. Pavia). Tal como indica Neto (2012: 80), as relacións de Fernandez d’Ardeleiro cos bens que posuía en Pavia (e coa corte portuguesa) devíanse “a uma proximidade deste a Estêvão da Guarda”.

  • 6

    O sentido de tanger en péla fria é, conforme Lapa, «[t]ocar en frigideira fria, ficar reduzido à fome». Por súa parte, Graça Videira Lopes acepta a proposta interpretativa de Lapa, mais acrecenta outras posibilidades indemostrábeis: «Mas péla poderia ser ainda uma referência ao jogo do mesmo nome, a que estaria associada uma qualquer expressão popular. Note-se que o termo poderia ter já o sentido de "calote", como ainda hoje o castelhano pella (que é, aliás, a lição de B). De resto, o sentido geral não é muito diferente da atual expressão "estar a tinir"».

  • 13-14

    Nestes dous versos transparecen as dúas variantes relacionadas con emenda(r), cales o verbo enmendar xunto co substantivo emenda. A forma verbal enmendar (< emendāre), tamén en 1.4, convive con emendar (37.22), o mesmo que emenda concorre con enmenda (véxase 559.5, 1325.4). A variante con [nm] mostra a aparición do raro –na altura– grupo consonántico debido á presenza do prefixo en-, a semellanza doutros casos en que esta secuencia é produto da adición do prefixo a unha base lexical comezada por [m] (enmentar, enmentre). En calquera caso, véxanse nos bancos de datos varias ocorrencias de emmendar en textos de diverso teor (véxase CGPA, s.v.). 

  • 19-23

    O estado fragmentario da copia da estrofa (e nomeadamente dos vv. 19-23) en B, significativamente omitida, agás os vv. 1-2, en V non permite reconstrución segura destes versos.

  • 25

    Poer no pao debe significar ‘axustizar’ (o pao aludirá á estaca no medio da praza pública para atar os reos), valor apuntado xa por Lapa. Nunha cantiga de Joan Velho de Pedrogaez aparece a variante põer en un pao nun contexto que remite claramente a este significado:

    Porque tragedes un vilão mao,
    ladron, convosc’, o meirinho vos é
    sanhud’e brav’, e cuid’eu, a la fe,
    que vo-lo mande põer en un pao (1619.11).

    Para alén das cantigas trobadorescas (véxase tamén 1660.12), repárese no seguinte contexto, que remite a este significado: 

    Et fezerõ ficarpao en hũa praça, et a(ca)tárõna a el, et alý a apedrarõ (Crónica Troiana; CGPA, ed. R. Lorenzo).

  • 25-26

    Os erros de BV en pao e paa son doadamente emendábeis a partir da frecuente confusión <r>/<p> nos apógrafos italianos: <rederia> B, <poderia> V poderia (402.17); <renhos> B penhos (454.6); <ror > B, <por > V porque (479.18); <ror > BV porque (479.18); <radecer> B, <radeçer> V padecer (556.13); <roer> BV poer (631.10); <rreyto> BV preito (727.15); <rorem> BV por én (803.8); <rcer> B, <prer> V  poer (856.1); <rasar> B, <pasar> V passar (926.1); <passey> B, <rassey> V passei (926.2); <rob’za> B, <robzā> V pobreza (1330.7) etc.

  • 25-31

    Tanto os nomes mao (v. 31), pao (v. 25) e vao (v. 29) como o conglomerado dá-o (v. 27) presentan nos apógrafos italianos a duplicación gráfica <-aao>, con xeminación vocálica característica destes encontros vocálicos, presente na escrita galego-portuguesa desde os seus inicios e con frecuencia progresiva nos textos finais da Idade Media. O mesmo trazo gráfico pode observarse tamén na terminación -ão de cristão, mão, irmão, vilão etc. (véxase nota a 115.30).

  • 25-32

    As rimas pao - dá-o - vao - mao (vv. 25, 27, 29, 31) e paa - dá-a - vaa - maa (vv. 26, 28, 30, 32), integran conglomerados de verbo + pronome (dá-o, dá-a), do mesmo modo que soo doo negó-o (292.14-16), vi-as - dias dirias (443.7-9), vi-a - averria querria (807.8-14), dia - vi-a (1236.15-19), Alho dá-lho (1343.r1-r2), as[s]eitou-meer[r]ou-me (1638.10-11), e dun modo similar á cantiga 634.28-21 (u melume queixume) e 1334.15-21 (ten o - pequeno neno), ben aspequenas (1437.4-5). Véxase Ferreiro (2021b).

  • 28

    A voz lavoira mostra a efectiva vacilación no ditongo ou/oi, que modernamente adquiriu unha especial relevancia no portugués. Con todo, só achamos lavoura nun documento de 1315: 

    para ajuda de lavoura as ditas vinas as castannas que o dito moesteyro y ha en Domayo (cfr. CGPA, s.v., ed. Portela Silva).

    Contrariamente, lavoira semella a forma xeral: no Corpus Galego-Portugués Antigo localizamos esa variante na prosa xurídica, cal a Primeira Partida (ed. J. de Azevedo Fereira):

    E ainda fazendo os cl(er)igos lauoyras algũas enas terras das eyg(re)ias assi come casas ou vinhas ou out(ra)s (co)usas podenas teer en sseu pegulhal ata a ssa m(or)te.

    E na prosa historiográfica, na Crónica Geral d’Espanha de 1344 (ed. Cintra): 

    E o seu termho he muy bõõ de crianças e de lavoyras e de muitas arvores e muy boas e as demais son ollyveiras e he terra de muytas vynhas.

    O Corpus do Português (CdP) achega outras atestacións: 

    E dizem que entam se criou alli aquelle porco que era tamanho como um cavalo e que lhes destroia todallas lavoiras e ainda matava os homens sem no irem a buscar (Crónica Troiana en linguajen purtuguesa); 

    E porem de entender he que entom, pelo duramento da paz, os judeus mudarom os stromentos da guera em stromentos de lavoira, asy como se mostra em nas teras hu he a paz perlongada (Corte Enperial). 

    E que fossem costrangidos cada huus que tevessem tantos bois quantos compriam pera as herdades que tiinham, com as cousas que aa lavoira perteecem. (...) E porquanto pera lavrar a terra som muito necessarios mancebos que servam assi em guarda do gaado come pera as outras necessidades da lavoira (...) que fossem loguo presos e rrecadados pellas justiças dos logares hu andassem e costrangidos pera servir na lavoira ou em outra cousa. Ainda mais mandava que quaaesquer que andassem em avito d’ermitaães pedindo pella terra, sem trabalhando per suas maãos em cousa per que vivessem, que lhes mandassem e fossem costrangidos que husassem de mester da lavoira (Fernão Lopes, Crónica de D. Fernando).

    e outros são mercadores, e outros vivem por seus bẽes, e lavoyras, e fruitos, que são de suas heramças (Chronica dos Reis de Bisnaga).

  • 29

    O valor de ‘non achar saída ou solución’ para non achar vao tamén foi indicado por Lapa, a partir do significado primario de vao ‘paso dun río, porto’. Nótese, outrosí, o valor de ‘ensejo, oportunidade’ que vao presenta no Cancioneiro Geral de Garcia de Resende (Dias 2003: VI, s.v. vaao).

Search
    No results