1340 [= RM 30,18]

Ja Martin Vaasquez da estrologia

Estevan da Guarda

Notas

Texto

• 1

  Esta cantiga está incluída na rúbrica colectiva feita para as tres cantigas de Estevan da Guarda contra Martin Vaasquez (1340, 1341, 1342), e colocada nos cancioneiros entre as estrofas desta primeira composición.
  Martin Vaasquez é un xograr descoñecido, só citado por Estevan da Guarda e por D. Pedro de Portugal (UC 1451). No Projeto Littera (s.v. Martin Vasques) apúntase a un Martim Vaasquez, prior de Tábua, falecido em 1362. Tábua era señorío de Martim Vaasquez de Coinha, filiado nos Livros de Linhagens: 

  Este Martim Vaasquez de Coinha foi casado com dona Violante Lopez, filha de Lopo Fernandez Pacheco, senhor de Ferreira e privado d’el rei dom Afonso de Portogal, e de dona Maria Gomez e fez en ela don Vaasco Martiiz (Mattoso 1980: II/1, 378).

  Tal como se recolle en Marcenaro & González (2024: s.v. Martin Vaasquez), “l' omonimia e la probabile relazione tra i due Martin Vasques (da Cunha e il priore) potrebbero così essere state utilizzate per dirigere, all' epoca della guerra civile tra Don Denis e l’infante Afonso (1319-1324), degli scherni indiretti contra un parente prossimo di uno dei piu intimi seguaci di Afonso IV”.
  Alternativamente á sinalefa da‿estrologia, o patronímico Vaasquez podería computar como dúas sílabas, igual que Vaasquiz en 1341.5, feito a que non debería ser alleo a cronoloxía tardía de Estevan da Guarda, da derradeira xeración trobadoresca.

• 2

  A voz feuza ‘confianza, esperanza’ (tamén en 1575.25) convive coa variante máis evoluída fiúza (72.16, 1620.8).

• 3

  Planeta é unha forma erudita, incorporada tardiamente á lingua, co grupo inicial pl- e, moi raramente, con pr- (véxase nota a 7.44), que só se atesta a partir do século XIV. Nesta pasaxe é nome masculino, en face do uso uniformemente feminino nos vv. 12 e 47, e en 1342.2 e 8 e mais 1451.23.
  Nótese, por outra banda, como dano presenta unha grafía pseudolatina <dapno> en BV (cfr. lat. damnum), a formar grupo con outras voces que esporadicamente mostran xeminación da consoante nasal, comezando con <dāno> (1487.17) e outras equivalentes como <āno> ano (1331.10) e <antāno> antano (1594.21), <Joanne> Joane (1329.3 e 10 e 1351.3), <donna> e similares dona (1402.1, 1480.r2 e 14), ou <cõmo> e similares como (294.15, 882.24, 1329.10, 1334.16, 1440.31, 1465.16, 1596.15, 1598.13). Tales grafías están relacionadas con outras tan frecuentes como peccado, soffrer... ou aínda máis esporádicas como <absconder> asconder (415.20), <obscuro> oscuro (1483.2), <monstrar> mostrar (véxase nota a 9.3), <expedir> espedir (809.1, 1126.15), ou algunhas formas minoritarias de verbos incoativos que presentan tamén formas en -scer (conhoscer, parescer, escaescer, falescer, nascer) e sciente (véxase nota a 117.19 e 68.11). E para alén destas formas aínda se poden ter en conta outras que semellan directamente latinas como <et> e, <in> en (2.18, 1451.2, 1624.17) ou <cum> con (91.1, 671.2 e 6).

• 4

  Téñase en conta que atrever-se, á parte da preposición a e de, rexe a preposición en tamén noutra ocorrencia co valor de ‘atreverse, ousar’ (135.10, 663.8), e, especialmente, sempre que significa ‘confiar en, fiarse de’ (174.8, 978.9, 1599.11).

• 5

  Ordinhar ‘conferir ordes sagradas, ordenar’ é voz corrente na lingua medieval (véxase CGPA, s.v. ordinhar, ordinnar, ordĩar, ordinar...), evolución normal do lat. ordinare.

• 6

  A variante egreja (na rúbrica e tamén no v. 13 xunto coa cantiga 1342, do mesmo Estevan da Guarda) convive coa maioritaria igreja e a rara egleja (878.8). De todos os modos, esta voz presenta numerosas variantes na produción medieval, onde sobrancea a forma eigreja. Véxase CGPA, s.v.

• 7

  Defeso é participio irregular de defender (tamén nos vv. 9 e 17), forma xeral fronte ao esporádico defendudo e defendido (véxase tamén 1343.1, do propio Estevan da Guarda).

• 12

  O provenzalismo fol (tamén en 359.9, 901.8, 973.7, 988.15-16 e 1632.13) compite con louco no corpus profano, de igual modo que folia e loucura (véxase UC/Glosario).

• 15

  Aínda que renunciar é a forma que triunfou modernamente, até o final do século XV coexistiu coas variantes renunçar (coa evolución -cj> [ts]) e renuçar, con posterior evolución [nts] > [ts] (véxanse as ocorrencias no Corpus Galego-Portugués Antigo, s.v.).
  Ao longo da Idade Media este verbo vacila nos usos transitivos entre a presenza da preposición a como rexencia ou a construción sen preposición. Eis dúas ocorrencias, entre outras moitas posíbeis, do uso sen preposición a (véxase CGPA): 

  e renunço todas razoes e todas excepsoes e todo dereyto que non aya ende nen-un por min par nunqua yr contra este prazo nen le possa dizer nemigalla (doc. 1272, ed. Duro Peña); 

  et renunçiaron toda exçepçon et exçepçoes et lees scriptas et non escriptas que por sy podessen auer en qualquer maneyra para senpre (doc. 1348, ed. Cal Pardo). 

• 16

  Ordĩis (< ordĭnes) responde ao singular ordin que, en face de orden, presenta unha fasquía latinizante (cfr. lat. ordĭnem). Ambas as dúas variantes convivían no seo da lingua durante a Idade Media.
  A cláusula per quant’ei apreso presenta un valor moi próximo a unha unidade fraseolóxica formularia, similar a segund’apres’ei (230.10) e tamén a segundo como apres’ei (1118.20). Cfr. nota a 1343.4.

• 18

  A voz peioria é substantivo derivado de peior (< peior + -ia), paralelo a melhoria.

• 19

  Posibelmente devaneador (e a súa familia lexical) constitúa un castelanismo (de devanear, procedente de vano, gal-port. vão), sen máis atestacións medievais (e moi raras posteriormente). Nos textos antigos só localizamos o substantivo devaneo en dúas obras doutrinarias (CGPA): 

  Hora dize porque nõ es agora sobrevosa [sic] como soyas. ou porque nõ fazes discordias. ou porque nõ fornigas. ou porque nõ levãtas pellejas como soyas. hu som os teus devaneos. e a tua vãã gloria hu he o teu rrisso hu he (Vidas de Santos de um Manuscrito Alcobacense, ed. I. Castro).

  se as escripturas das outras seitas forem conparadas e pesadas com as escripturas da fe christãa, çertamente as outras nom pareçem scripturas, mais pareçem hũas rudezas e devaneos e sandiçes (Corte Enperial; cfr. CdP, ed. A. de Almeida Calado). 

• 20

  A errada lección <do> (= e o) en BV permite a Pagani estabelecer a inexistente variante ed da conxunción copulativa e (< ĕt), que Carolina Michaëlis propuxo nalgunha pasaxe probabelmente por influencia do italiano (véxase nota a 7.13):

  nen er ficar en tanta peioria,
  como ficar por devaneador
  coroado, ed, o que he peor,
  perder a prol do mester que avia.

• 23

  A locución adverbial a ciente ‘propositadamente’ volve aparecer en 475.32, aínda que ciente ~ sciente tamén é utilizado como substantivo (véxase nota a 68.11) e mais na frase formularia (a)quanto é meu ciente (véxase nota a 1328.11).

• 25

  Procedente do adxectivo lat. ĭnuītus ‘que actúa contra a súa vontade, con relutancia’, o adverbio anvidos ‘de má vontade, contra vontade’ é de exclusivo uso literario, pois só se atesta neste verso e mais en 196.4 e 1091.7 como locución adverbial d’anvidos, igual que en CSM 55.4. Fóra da poesía trobadoresca, só o achamos coa forma a envidos na tradución galega da Crónica Geral Galega: 

  Et entõ el rrey dõ Alfonso foy seydo da priiom et entrou mõge ẽno moesteyro de Sam Fagũdo, mays a envidos ca de grado (Lorenzo 1975: I, 368). 

  A variante deenvidos rexístrase na Demanda do Santo Graal (véxase Magne 1944: IV, s.v. envidos), así como nuns poucos exemplos no CGPA, s.v. envidos. Véxase, outrosí, Machado Filho (2013: s.v. deenvidos).

• 29-30

  A desinencia analóxica (gráfica) -eo na P3 dos pretéritos da segunda conxugación, con -o gráfico final, é máis escasa nas cantigas do que nos verbos da terceira conxugación (-io), xa que en todo o corpus só se atestan estoutras formas: tolleo (302.14), morreo (384.7, 20, 29 e 31), viveo (640.2), naceo (927.8), pereceo (1448.26), vendeo (1467.2), pareceo (1491.5). Véxase nota a 41.7-9.