Esta cantiga foi feita a ũu escudeiro que avia nome Macia, que era escudeiro do Meestre d’Alcantara e veera a el-rei de Port[ugal] con suas preitesias, e dava-lhe a ente[n]der que levaria do Meestre d’A[l]cantara mui gran[d]’algo, e el andava-lhi con mentira e pera levar del algo.
A rúbrica en B foi copiada por Angelo Colocci ao final da composición, con dificultades de lectura do final de cada unha das liñas.
I. Edicións críticas: Lapa (1970 [1965]: 183 [= LPGP 259-260]); Pagani (1971: 130); Lagares (2000: 139 [rúbrica]); Lopes (2002: 509); Littera (2016: I, 269).
II. Outras edicións: Monaci (1875: 313); Braga (1878: 172); Machado & Machado (1958: VI, 39-40).
III. Antoloxías: Cátedra de Lingüística e Literatura Galega (1980: 18 [rúbrica]); Tavares & Miranda (1987: 238).
Rúbrica: cantiga] .ca. B; escudeiro] estudeyro B; Macia] Maçie V; e] et BV; a el-rei de Portugal] del Rey depōis BV; preitesias] pēytessias BV; e] et BV; Meestre] M’ B : me V; d’A[l]cantara] da cācara V; gran[d]’algo] tm̄ algo V; mentira] met̃ia V; e] et BV; pera] pa B
Texto:
1 per u] reiu V; m’espeite] mespeic̄ BV 2 razões] razoes BV 4 por end’, ante] Per en dant’ B 5 toda via] do dauya B : dodauya V 6 ma[s]tique] matigˈ B : matiqˈ V; Macia] matra B 7 tenta] tenda B; provo] ϼouo BV 8 m’á ja] maga BV; esperado] esperzado V 10 Ano] āno BV 13 aas] ads B 14 quer] Quei B; mí] m̄y V; o] p̄ B 16 janeiras] Jayneras B
Rúbrica:
ũu] un Lapa : hun Pagani; um Lopes, Littera; e] et Pagani; e] et Pagani; gran[d]’algo] gran algo Pagani; e] et Pagani
Texto:
1 espeite] espreite Lapa 2 razões] razoes Pagani 4 por end’] per end’ Pagani; ante] antes Lopes, Littera 5 quero eu] quer’eu Lopes, Littera 8 ja esperado] ga espeitado Pagani 9 como ome] como’ome Lapa : com’home Lopes, Littera 11 quero eu] quer’eu Lopes, Littera 13 el, aas primeiras] ele, às primeiras Lopes, Littera 14 mí] min Lapa : mim Lopes, Littera 15 come engador] com’enga[na]dor Lapa : come enga[na]dor Pagani 16 vespera] vésperas Lopes, Littera 17 quero eu] quer’eu Lopes, Littera
(I) Pois anda buscando o xeito de me impor unha carga económica cos seus enganosos argumentos e me quere causar moito prexuízo, por iso, antes de que mo cangue, quérolle eu deitar, da forma que sexa, o visgo a don Macia.
(II) Xa que me tenta con tal proba, para a que xa me estivo esperando, eu, como home de bo xuízo, en véspera de Ano Novo, quérolle eu deitar enriba, da forma que sexa, o visgo a don Macia.
(III) E xa que el, de primeiras, quere levar de min o meu diñeiro como un teimoso xudeu en véspera das dádivas polas festas de xaneiro, quérolle eu deitar enriba, da forma que sexa, o visgo a don Macia.
Esta cantiga foi feita a un escudeiro de nome Macía, que era escudeiro do Mestre da Orde de Alcantara e que viñera a audiencia do rei coas súas propostas, e dáballe a entender (ao rei) que gañaría do Mestre de Alcantara un beneficio moi grande, e el mentíalle, para tirar algún beneficio del.
Esquema métrico: 7’a 7’b 7’b 7’a 7’C 7’C (I-II [= RM 160:448]) + 7’a 7b 7b 7’a 7’C 7’ (III [= RM 160:440])
Encontros vocálicos: 5 quero‿eu; 6 mastique‿a; 9 como‿ome; 11 quero‿eu; 12 mastique‿a; 17 quero‿eu; 18 mastique‿a
A cantiga semella que debe ser inscrita no contexto da guerra entre Portugal e Castela (1336-1338), entre Afonso IV e Afonso IX de Castela. A Orde de Alcántara, dependente de Castela mais con posesións en Portugal, estivo no centro do conflito: “Nel tentativo di mantenersi leale al sovrano castigliano e al contempo difendere gli interessi patrimoniali dell’Ordine, il maestro Gonzalo Martínez de Oviedo, probabilmente il meestre alluso nella rubrica, si trovò difatti in più occasioni a fingere da mediatore per le negoziazioni di pace tra i due regni” (Marcenaro & González 2024: s.v. Macia, Don). Sobre a Orde de Alcántara véxase a síntese informativa do Projeto Littera.
O sintagma grand’algo (rexistrado no corpus profano en 1195.21, 1429.8, 1528.18, 1628.5) é de uso compacto ao longo da Idade Media (véxanse múltiplas ocorrencias nas Cantigas de Santa Maria; Mettmann 1959-1972: IV, s.v. algo), sen que nunca se rexistre *gran algo.
Nótese tamén o uso da expresión andar con mentira ‘mentir, ser falso’, rexistrado tamén no corpus poético profano:
Tod’andava con mentira (829.13).
De pran con mentira
mi andava sen falha,
ca se foi con ira (1252.17-18).
Embora Lapa emendase para espreite o espeite de Estevan da Guarda (cfr. tamén espeitado en 1332.47), xa a edición de Pagani recupera a lección orixinal, remitindo para Santa Rosa de Viterbo, cuxas explicacións relacionan espeitar e espreitar na definición do verbo: “Arrastar, vexar, oprimir, espreitando para este fim os passos e acções alheias. Nas Cortes de Santarém de 1361, art. 43, se diz: Se os Meirinhos, ou outras Justiças, fazem troncos, ou algumas outras prizões em algums Logares, hu as nunca ouve: e este fazem maliciosamente, pera fazerem dano na terra, e para espeitarem as gentes: Lhe digam os Logares, hu sse esto faz, e fará correger o mal, e o dano, e o espeitamento, que se por esta razom fez” (Santa Rosa de Viterbo 1965-1966 [1798-1799]: s. v. espeitar).
Espeitar non ten relación etimolóxica (nin semántica) con espreitar, pois debe provir de *ex-pactare, derivado de *pactare, que deu como resultado o peitar ‘pagar (unha multa)’ da documentación notarial. E é por isto que espeitar aparece definido como “extorquir dinheiro a alguém, pedir resgate por alguém” por Mettmann (1959-1972: IV, s.v. espeitar)1
a partir dos rexistros das Cantigas de Santa Maria:
e foi pres’en seu serviço, e en carcer tẽevrosa
o meteron e en ferros, como gente cobiiçosa,
De muitas guisas los presos solta a mui groriosa ...
En tal que o espeytassen (CSM 158.10).
O ome bõo avia nomeada que aver
avia grand’; e porende os que soyan fazer
mal e rroubavan a terra fórono enton prender
e, mao peccad’, avian de o espeitar sabor (CSM 245.33).
E para alén das cantigas marianas, espeitar está atestado en múltiplas obras e contextos medievais (véxase CGPA, s.v. espeitar, espeytar). Véxase Ferreiro (2015).
Tal como acontece con por non mentir (véxase 950.15; cfr. Brea & Fernández Guiadanes 2021: 69-71), tamén na expresión adverbial por én ~ por end(e) é xeral a preposición por, embora nesta pasaxe (e mais en 876.15) B presente per en face do correcto por de V.
Por outra parte, o adverbio ante foi reconvertido por Lopes e Littera no moderno antes, que só comparece de forma extraordinaria no período medieval.
Mastique ‘visgo para animais pequenos’ (cfr. lat. mastiche, procedente do grego) é probabelmente un galicismo, tal como indica Bluteau no seu Vocabulário (“He tomado do Francez Mastic”; cfr. CLP, s.v. mastique).
É posíbel que o escudeiro Don Macia se corresponda con Macias Perez, clavero da Orde de Alcántara, que se rexistra nun documento da Orde de 1385 (véxase Marcenaro & González 2024: s.v. Macia, Don).
De novo achamos un derivado regresivo: provo ‘proba’ é substantivo xerado a partir do verbo provar, con sufixo -o, de esporádica aparición na Idade Media, mais testemuñado especialmente en traducións de Afonso X (cfr. CGPA, s.v. prouo, na Primeyra Partida, ed. J. de Azevedo Ferreira):
Todo ome que fezer demãda a outro en juyzo e aquel q(ue) demandarem, ou seu pessoeyro ou seu uozeyro, conhoçer o que demandarẽ, nõ seya teudo de dar out(ra) p(ro)ua enaquello que conhoceu, mays a ssa conhocença ualha coma se fosse prouado p(er) prouo ou p(er) carta (...) ou freyre q(ue) aya feyta promissõ ou q(ue) esteue p(er) huu ano en ordĩ en prouo (Foro Real); Ley IIIa q(uan)to t(ẽ)po deue estar ẽ prouo o q(ue) ent(ra) en ordẽ de rreligiõ e p(or) q(ua)es rrazões e cõ q(ue) vestidura.
No Cancioneiro Geral de Garcia de Resende, a voz provo parece presentar unha acepción semanticamente derivada a inicial (cfr. 'proveito, interesse, utilidade, lucro'; Dias 2003: VI, s.v. provo):
Os povos s'ajuntam,
respondem, preguntam
mil cousas de provo (Dias 1990: I, 157).
Que nunca viste de provo,
sem to poder estorvar,
o reino que te quis dar,
Cartago que fiz de novo (Dias 1990: II, 417).
Con certeza, tal acepción tamén acae ben no contexto en que provo é utilizado por Estevan da Guarda.
Aínda que nesta cantiga se atesta a forma esperado, o verbo presenta sempre a variante asperar (1139.2 e 7, 1184.10, 1205.20 e 23) –e desasperar (forma única no corpus das cantigas profanas)–, con disimilación e/ou vacilación es-/as- (foi talvez esta a razón que explica o espeitado de Pagani, para alén de reiterar a forma do v. 1).
A grafía latinizante de ano (<āno> = anno) de BV (cfr. lat. annum), volve aparecer, con variacións, noutras pasaxes e noutras voces: antano (<antāno> B, <antano> V; cfr. lat. ante annum) en 1594.21; dano (<dapno> BV, 1340.3; <dāno> B, <dano> V, 1487.17; cfr. lat. damnum); ou dona (<Dom uꝯ> B, <Dom na> V, 1402.1; <dona> B, <dōna> V, 1480.r2 e v. 14; do lat. domĭnam). En calquera caso, son formatos gráficos relacionados con outras grafías latinizantes que se rexistran nos cancioneiros, cales absconde (63.2), peccado, soffrer, monstrar (só presente en copias de B, véxase nota a 9.3), o grupo -sc- en verbos inicialmente incoativos (conhoscer, parescer, escaescer, falescer, nascer; véxase nota a 117.19) ou a frecuente conxunción copulativa <et>, entre outros exemplos posíbeis. E para alén destas formas aínda se poden ter en conta outras como <in> en (2.18, 1451.2, 1624.17) e <cum> con (91.1, 671.2 e 6), <expedir> espedir (809.1, 1126.15), ou <cōmo> como e similares (294.15, 882.24, 1329.10, 1334.16 etc.).
No refrán da cantiga 843 rexístrase o hápax enguear (‘vezar, afacerse, acostumarse’), voz controversa e de etimoloxía escura, relacionada por Carolina Michaëlis con engar, e documentada desde Gil Vicente (véxase Michaëlis 1895b: 151-155). Agora aparece perante os nosos ollos engador, transformado sistematicamente en enga[na]dor en varias edicións desta cantiga. A presenza de engueedes na cantiga de Reimon Gonçalvez reforza a lexitimidade do presente engador, por máis que aínda non fose localizado en máis textos que anulen o seu carácter de hápax.
As janeiras aparecen habitualmente no sintagma kalendas ~ caendas ~ quendas janeiras, época significada e aludida nas crónicas de Fernão Lopes (véxase CGPA):
E mais que naõ camtasẽ janeiras, nem maias, nẽ outro nenhuũ mes do anno (Crónica de D. João I; ed. M. Lopes de Almeida & A. de Magalhães Basto);
bem achamos que numca se anojava por lhe pedirem, e que mandava lavrar ataa çem marcos de prata em taças e copas pera dar em janeiras, e davaas cada anno com outras joyas a quem lhe prazia (Crónica de D. Pedro I; ed. D. Peres).
Outrosí, é significativa a advertencia do sínodo portugués de 1403, onde as janeiras son asociadas a rituais pagáns:
Item, se continha em ellas que nom cantassem maias, nem tomassem agoas, nem lançassem hi sortes, nem dessem janeiras, nem lançassem cal às portas com emtençom que por as darem ou receberem emtendessem de aver melhor ano ou mes e nom as dando ou recebemdo peor, e que nom gardassem os dias azinhagoos, nem a terça feira, creendo que hũu dia hé de melhor ventuira que o outro (García y García 1982: 335).
É moi probábel que a definición de espeitar como “ver, olhar” que Nunes recolle na súa “Contribuição” lexical estea errada, sen que o contexto aducido sexa elucidativo: queria espeytar que fosse ant’ el (Nunes 1928-29: 36).
Anterior
