1359 [= RM 87,9]

En este son de negrada

Lopo Lias

Notas

Texto

• *

  Esta composición está incluída na rúbrica que precede a cantiga UC 1355, e que afecta tamén ás cantigas UC 1355-1366: «Don Lopo Lias trobou a ũus cavaleiros de Lemos; e eran quatro irmãos e andavan sempre mal guisados; e por én trobou-lhis estas cantigas».
  Repárese na repetición de versos (1→11, 3→13, 5→15), fenómeno que se rexistra en máis cantigas de Lopo Lias (véxase a cantiga 1360 –exactamente coa mesma técnica– e mais a cantiga 1365).

• 1

  O son de negrada poderá aludir a unha melodía de orixe arábica (“alguma toada mourisca, ainda não bem identificada”, en palabras de Lapa). É probábel que Lopo Lias non reutilizase a melodía dunha composición concreta de orixe árabe ou andalusí, segundo o procedemento da cantiga de seguir; trataríase máis ben da imitación dun tipo de melodía e ritmo desa orixe.

• 2-6

  Nos vv. 2, 4 e 6 aparece a nivelación /l/:/ɾ/ na rima cantar – mal – brial, en liña con moitas outras ocorrencias desta equivalencia fónica. Véxase tamén 104.34-35 (al : alongar), 144.1-6 (amar : al), 541.2-3 (amor : frol), 971.17-21 (souber : segrel), 975.12-21 (amar : dar : al : val), 1202.9-10 (atal : guaanhar), 1207.1-2 (bailar : brial), 1207.11-12 (brial : pesar), 1207.16-27 (vestir : min) , 1292.r1-r3 (Soveral : estar : Soveral), 1356.1-2 (Natal : dar), 1369.2-8 (Soveral : atal : falar : Corral), 1379.8-10 (mal : Albar- : tal), 1430.12-13 (priol : melhor), 1495.6-7 (segrel : molher), 1507.13-17 (dar : ferrar : lamaçal : ar), 1515.1-7 (rascar : pesar : Juncal), 1519.8-14 (maenfestar : mal : maenfestar), 1519.15-24 (falar : cuidar : falar : val), 1533.15-18 (disser : segrel), 1534.7-12 (segrel : quiser), 1616.2-4 (Elvas : ervas), 1617.8-12 (cervas : Elvas : relvas), 1617.32-36 (ervas : Elvas : relvas), 1659.12-13 (taful : algur). Cfr. notas a 206.4-6, 383.19-20, 427.5-6, 453.5-6, 698.5-6 e 877.1-7.

• 3

  Canterlada, aplicada á sela (tamén no v. 13), é voz exclusiva de Lopo Lias, que a utiliza, tamén, nas cantigas 1360, 1362 e 1366 (cfr. canterladura en 1575.12). No relativo ao significado deste participio (que implica un verbo canterlar), Lapa manifesta as súas dúbidas: «Fica duvidosa a verdadeira forma da palavra, que parece significar “rasgada e ligada com ataduras”, a que se refere o verso seguinte». De aí parece tirar Lopes a súa breve explicación («rachada e por isso remendada»), que é aínda simplificada no Projeto Littera: “desconjuntada e rota”. Na verdade, en galego consérvase tanto canterla como o verbo canterlar, que iluminan a pasaxe de Lopo Lias (e tamén as canterladuras de Quinhones): canterlar é, conforme o DRAG, “Poñerlle unha canterla a [unha roda, unha zoca]”, sendo canterla a “lámina de ferro que cobre o canto da roda do carro” e mais tamén a “Fita metálica con que amañan as zocas fendidas” (véxanse tamén outros dicionarios en RILG, s.v. canterla, canterlar). Isto é, a sela canterlada é unha sela que estaría rota e que foi arranxada (deficientemente, visto que renxe; véxase 1362.9-10) con algún tipo de fita ou brida, “liada mui mal” (v. 4)¹ .
  Canto á grafía de <canterllada> (tamén no v. 13 <canterlhada> V), é de subliñar que nos apógrafos italianos é sistemática a presenza de <ll> tras a consoante vibrante, tal como se pode comprobar nas voces que presentan esta secuencia fonética: arlotas <arllotas> (392.9), burlado <burllado> B (1606.14); canterlada <canterllada> BV (1362.r3; 1366.36 <cancerllada> B) e canterladuras <cāterlladuras> B (1575.12); escarlata <escarllata> BV (1634.14); Morpirler <morpirller> (1673.15 e 26 <mō pirller> B, <mō pilher> V); parlar <parllar> B (1558.7). Véxase nota a 29.22.

• 7

  O pronome cuantificador Todos con que se inicia o refrán parece ser unha indicación de que este, ou polo menos o primeiro verso coa exclamación repetida tres veces, debía ser cantado por todos os presentes.

  No relativo ao substantivo colhon (que se atesta no seu recto significado en diversas cantigas escarniñas: 1427.21, 1440.34, 1584.21, 1615.17, 1629.13, 1638.12), é repetidamente utilizado agora con función de adxectivo co significado de ‘estúpido e/ou covarde’. O it. coglione, paralelo do colhon galego-portugués, adquiriu o sentido de ‘groseiramente estúpido’ moi tardiamente, e desta lingua pasou a francés (couillon), catalán (colló) e español (collón), lingua onde se diccionariza por primeira vez en 1786, co significado figurado de ‘covarde’ (no dicionario de Terreros), aínda que xa se atesta unha alusión de Covarrubias en no século XVIII (Morreno Moreno 2014). Ora ben, o tardío proceso románico que se percibe desde o italiano ao castelán, vese confrontado coa obvia documentación de colhon ‘estúpido, covarde’ no territorio galego xa no século XIII, que volve aparecer no refrán da cantiga 1358, tamén de Lopo Lias.

• 22

  A voz ascari é termo exclusivo de Lopo Lias, tamén utilizado en 1355.2 e 7, 1366.16. Designa un tecido de liño moi fino e moi apreciado (véxase Gual Camarena, s.v. escarin [consult. 31-10-2023]).

• 24

  O soceri é un certo tipo (descoñecido) de pano. Este termo constitúe un hápax, de que non coñecemos máis atestacións en ningún texto nin período. De todos os modos, Gema Vallín realizou unha acaída aproximación a este tecido: «creo que tras este «soçeri» se esconde un tejido de seda de fabricación persa, en concreto el exótico paño llamado doxtoni, documentado a través de distintas soluciones léxicas», de modo que soceri «sería una mala lectura de una de las múltiples variantes [doctori, dolcerii, doztori; doxtou, loztou] que nos han llegado de doxtoni (tal vez dolceri o duceri)». En calquera caso, Vallín non rexeita a posibilidade «de que el término refiera al manto que endosaba por encima del brial, en este caso nombrado a través de la tela con que estaba forrado» (Vallín 2022: 313-314)² .

• 27

  É ben infrecuente que os dous apógrafos italianos presenten coincidencia nunha terminación gráfica -us en voces en que é xeral a terminación -os (<Todus>); na realidade, esta grafía aparece case exclusivamente en formas verbais de P4 e nomes masculinos plurais. A súa esporádica presenza, limitada aos apógrafos italianos, e nomeadamente a V, mostra que é produto do desenvolvemento da abreviatura <9> en posición final, abreviatura herdada do latín, onde funcionaba como desinencia de nominativo nos nomes da segunda declinación, rematados en -us.