1360 [= RM 87,8]

Desto son os Zevrões

Lopo Lias

Notas

Texto

• *

  Esta composición está incluída na rúbrica que precede a cantiga UC 1355, e que afecta ás cantigas UC 1355-1366: «Don Lopo Lias trobou a ũus cavaleiros de Lemos; e eran quatro irmãos e andavan sempre mal guisados; e por én trobou-lhis estas cantigas».
  Repárese, de novo, na repetición de versos (1→11, 3→13, 5→15), fenómeno que se rexistra en máis cantigas de Lopo Lias (véxase 1359 –coa mesma técnica– e 1365).

• 4

  Canterlada, aplicada á sela, é voz exclusiva de Lopo Lias, que o utiliza, aliás, nas cantigas 1360, 1362 e 1366 (cfr. canterladura en 1575.12). No relativo ao significado deste participio (que implica un verbo canterlar), Lapa manifesta as súas dúbidas: «Fica duvidosa a verdadeira forma da palavra, que parece significar “rasgada e ligada com ataduras”, a que se refere o verso seguinte». De aí parece tirar Lopes a súa breve explicación («rachada e por isso remendada»), que é aínda simplificada no Projeto Littera: “desconjuntada e rota”. Na verdade, en galego consérvase tanto canterla como o verbo canterlar, que iluminan a pasaxe de Lopo Lias (e tamén as canterladuras de Quinhones): canterlar é, conforme o DRAG, “Poñerlle unha canterla a [unha roda, unha zoca]”, sendo canterla a “lámina de ferro que cobre o canto da roda do carro” e mais tamén a “Fita metálica con que amañan as zocas fendidas” (véxanse tamén outros dicionarios en RILG, s.v. canterla, canterlar). Isto é, a sela canterlada é unha sela que estaría rota e que foi arranxada (deficientemente, visto que renxe; véxase 1362.9-10) con algún tipo de fita ou corda (ou, mesmo, lámina de metal)¹ .
  Canto á grafía de <canterllada>, é de subliñar que nos apógrafos italianos é sistemática a presenza de <ll> tras a consoante vibrante, tal como se pode comprobar nas restantes voces que presentan esta secuencia fonética: arlotas <arllotas> (392.9), burlado <burllado> B (1606.14); canterlada <canterllada> BV (1359.3 e 13 <canterlhada> V, 1362.r3; 1366.36 <cancerllada> B) e canterladuras <cāterlladuras> B (1575.12); escarlata <escarllata> BV (1634.14); Morpirler <morpirller> (1673.15 e 26 <mō pirller> B, <mō pilher> V); parlar <parllar> B (1558.7). Véxase nota a 29.22.

• 5

  A grafía -us de BV (<dus>) aparece case exclusivamente en formas verbais de P4 e nomes masculinos plurais. A súa esporádica presenza, limitada aos apógrafos italianos (e nomeadamente en V), mostra que é produto do desenvolvemento da abreviatura <9> en posición final, abreviatura herdada do latín, onde funcionaba como desinencia de nominativo nos nomes da segunda declinación, rematados en -us.

• 7-10

  O refrán, que estabelecemos con interrogativas, ben podería presentar unha formulación enunciativa:

  e diss’a ben-talhada:
  «Maa sela tragedes
  porque a non odedes,
  maa sela levades
  porque a non atades». 

• 14

  Este verso é hipermétrico segundo o texto transmitido polos cancioneiros italianos: tal feito é o que explica a emenda de Pellegrini (come > tam), para conseguir a isometría. De todos os xeitos, talvez o erro textual haxa que o procurar na palabra rimante, por canto podrida semella un castelanismo: esta forma só conta con tres ocorrencias no CGPA, todas elas en territorio galego e dúas son traducións do castelán: 

  Et, quando hũus panos erã podridos, vestianllj outro (Crónica Geral Galega, ed. R. Lorenzo);

  mays dizẽ queas que dentro sua agoa podem viuer et das quese criam de algũa cousa podrida (Geral Estoria, ed. Martínez López); 

  Et jazíã ja tã podridos et dauã de ssy hũ tamaño fedor et tã poçoado que todo o ayre era corrõpudo et turbado (Crónica Troiana, ed. R. Lorenzo).

• 18

  A edición de Lapa estabelece un cosedes neste verso, inalterado en Pellegrini e Lopes (e mais Littera² ), que non se corresponde co unánime <odedes>, que está paleograficamente ben lonxe de cosedes. E, na realidade, a lección de BV é perfectamente correcta se considerarmos o verbo oder, que, tal como xa hai tempo explicou José Luís Pensado (1958: 56), procede do lat. obdĕre ‘pór diante, cerrar, obstruír’, e que aparece ben documentado noutros textos medievais co significado de ‘atar’. Para alén do texto comentado por Pensado nos Miragres de Santiago (Et mãdoulle oder hũa m[oa] ẽna gargãta et deitalo ẽno rrio do Tibre), documéntase nas Cantigas de Santa Maria (alén da forma odeito de participio en CSM 77.38 e 193.17):

  Pois que sayu da eigreja, os dedos entou meteu
  ena boca e tan toste tirou-a end’ e odeu
  a ostia ena touca (CSM 104.32).

  E logo tan toste o meirynno
  disse: “Varões, levade-a ja
  fora da vila cab’ o camĩo
  u hũa casa mui vella está: 
            y a metede
            dentr’ e odede,
            des i põede
        ll’ o fog’ a perfia” (CSM 255.103).

  Como xa indicou Montero Santalla no seu estudo das rimas na poesía galego-portuguesa (2000: 630-631), o texto do trobador monfortino debe ser emendado de modo que transpareza o verbo oder realmente utilizado por Lopo Lias, e –probabelmente– por Afonso Sanchez (véxase 383.18). Véxase Ferreiro 2015: 268-270.

• 21

  Perante a lección <lhauēo> de B e <lhaueō> de V, e pola necesidade da rima -ouço, a conxectura textual máis probábel, que cumpra os principios de medida, rima e sentido, é lh’ouço.
  A relativa frecuencia da terminación gráfica -us no Cancioneiro da Vaticana en voces en que é xeral a terminación -os alcanza tamén ao pronome persoal vos, que por veces aparece como <uus> (cfr. un antecedente <uꝯ>), tal como acontece tamén no Cancioneiro da Ajuda.

• 22-26

  As rimas voda : rengelhosa : fremosa exhiben unha rima imperfecta, que, dificilmente clasificábel, forma grupo con outras diversas como as seguintes: nemiga : preitesia (494.7-8), medo : Pero (118.10-12), 1360.22-26 (voda : rengelhosa : fremosa), 1497.31-32 (Celorico : bispo), 1546.23-28 (senhora : Çamora : Gomorra) ou merecedes : franceses (1615.5-6). Véxanse notas a 206.4-6, 453.5-6, 595.19-20 e 698.5-6.

• 23

  A expresión lançar do touço, exclusiva de Lopo Lias (reitérase en 1362.14 e 1364.7), deberá indicar algún tipo de xogo de cabalaría en que arremesaban o touço (un pau utilizado para xogos cabaleirescos deste tipo). En galego moderno persisten diversas acepcións da voz (touzo, con variantes gráfico-fonéticas) relacionadas co valor básico de ‘pau, tronco’, fundamentalmente co significado de ‘eixo de madeira do rodicio dos muíños’, entre outros varios sentidos desta esfera semántica. E aínda Aníbal Otero recolle touço ~ toiço co valor de ‘timón do carro’ (véxase RILG, s.v. touzo, touço, touso).
  De todos os xeitos, a equivalencia touço / pao está explícita na cantiga 1360 (vv. 1, 7), pola simétrica utilización nas súas dúas estrofas:

  Ao lançar do pao,
         ena sela
  ............................
  Ao lançar do touço,
         [ena sela]

• 24

  Sen dúbida, o adxectivo rengelhosa ‘renxedora’, aplicado á sela que renxía, é termo derivado de renger, cos sufixos -elho (convertido en interfixo) e -oso. Non achamos atestación desta voz fóra das cantigas de Lopo Lias (véxase tamén 1355.r1, 1366.14).

• 25

  A frase adverbial de cu’a bouço deberá significar ‘desde abaixo até arriba, por toda a parte’ (cfr. cast. bozo, do lat. bucceum, de bucca). Coa variante do cu’a bouço é utilizada por Lopo Lias nun contexto moi similar na cantiga 1369: 

  Ao lançar do pao,
         ena sela
  deu do cuu mao
  e quebrou-lh’a sela;
  e assi diss’a bela: 
  «Rengeu-lh’a sela!».

  Ao lançar do touço,
         [ena sela]
  deu do cu’a bouço
  e quebrou-lh’a sela;
  e assi diss’a bela:
  [«Rengeu-lh’a sela!»].

• 26

  A forma fermosa de B é un lapso de copia (tamén en 279.9, 781.1, 883.10), tal como mostra a forma correcta transmitida polo testemuño concorrente, de acordo coa forma fremosa (< formōsam), que é xeral na lingua trobadoresca.