1379 [= RM 97,37]

Quand’Albardar fogia d’aalen

Martin Soarez

Notas

Texto

• *

  Esta composición é un dos dous cantares d’escarnh’e de mal dizer a que alude a segunda parte da rúbrica presente na cantiga 1378.
  A brusca mudanza de perspectiva entre as dúas estrofas suxire que talvez falte unha estrofa, como estabelece Lopes na súa edición, que indica unha lacuna textual. Polo contrario, na esteira de Lapa, que presenta unha peculiar puntuación no inicio da estrofa II, Littera liga sintacticamente as dúas cobras.
  Toda a cantiga ten unha dupla interpretación en clave sexual: a arca en que o esconde é unha metáfora da vaxina, onde o mete, e os berros para que non morra, para que non sexa axustizado, fan alusión á ‘morte’ despois da exaculación. As vagas referencias ao que Albardar fixo dentro da arca, deberán ser relativas ás súas habilidades sexuais.

• 1

  Mantemos o nome Albardar, con -r final, lección unánime na rúbrica e –co erro <abaldar> de B no v. 8– ao longo da cantiga (e tamén na cantiga UC 1378), pois non hai razóns de peso para o emendar en prol dun hipotético Albardan.
  O antropónimo Albardar debe ter un carácter despectivo, tal como se deduce da súa obvia relación con albarda, obxecto do ámbito rústico. Non obstante, todos os editores transforman o unánime <albardar> en Albardan ~ Albardam, a comezar por Lapa, talvez condicionados pola real existencia das voces albardon ~ albardan ‘cabalo de carga’ e alvardan ~ alvardão ‘parvo’. 
  O primeiro vocábulo conta con múltiplas documentacións na prosa notarial (véxase CGPA, s.v.):

  Item vnum mulum magnum et dous albardoes cum suis paramentis (doc. 1373, ed. Cal Pardo).

  Et por que vaa en eſte anno agora para a vendima a Ponferrada cõ os meus albardõos ajudar a coller o vjño que alo ajo (doc. 1414, ed. C. de Azevedo Maia).

  Iten a ferradura mular et dos albardoes lançada enno pẽe a tres branquas et hũu coroado (doc. 1417, ed. Rodríguez González).

  Et outrosy, en rasón da ferraje ordenaron e mandaron que desen da ferradura de caualo grande de sela VI blancas et da ferradura de aluardón deytada eno pe da besta Vo brancas, et da ferradura de asémela e de mula IIII blancas et de ferradura do asno un mr. (doc. 1441, ed. Ferro Couselo).

  Primeiramente, que tomou Ares de Triindade quatroçentos mrs et hua azémela et que tomou Afonso de Loureiro çinco beserros e hun albardón (doc. 1446, ed. Ferro Couselo).

  Iten mays, hun albardán et hua égoa con seus aparellos (doc. 1455, ed. Ferro Couselo).

  O nome alvardan (alvardão nas Cantigas de Santa Maria) atéstase en obras e xeografías diversas (véxase CGPA, s.v.):

  Ben vennas, Mayo, con bõo verão;
  e nos roguemos a Virgen de chão
  que nos defenda d’ome mui vilão
  e d’atrevud’e de torp’alvardão. (CSM 406.51).

  Et este rey dom Rramiro, por que o seus arangoeses [aujã] por çĩple et que nõ era muy agudo en seu entendemento, os rricos omes et os caualeyros faziã escarno del et acusauãno, en maneyra que lli faziã fazer muytas cousas que nõ pertẽeciã a rrey, com̃o se fosse aluardã (Crónica Geral Galega, ed. R. Lorenzo).

  Mas aquy he de saber, segundo o que conta o arcebispo dom Rodrigo, que el rey Teudero nõ foy morto per os seus vassallos; mas que hũũ criado da raynha Amallasent, por amor de vyngar a sua morte, fyngeusse alvardã, assy como sandeu. E diz que, estando el rey Teudero hũũ dya em seu paaço, fallando cõ seus ricos homẽẽs, que entrou aquelle alvardam e deu a el rey hũũ tal golpe que logo a poucos dyas foy morto (...) Este rey dom Ramiro era homem simprez e nõ era agudo em seu intendimento. E, por esto, os ricos homẽẽs e os cavalleiros faziam delle scarnho e outrossy murmuravõ delle e fazianlhe taaes cousas que nõ cõviinhã pera rey, como se fosse algũũ alvardam (Crónica Geral d’Espanha de 1344, ed. Cintra).

  E aquello principalmente he seu cada hũũ se trabalha[r] de conhecer o sseu engenho e força, fazendosse forte juiz e escoldrynhador dos seus erros e dos seus bẽẽs, em tal maneira que nom pareça que os albardãães teem mais sabedoria que nos, por que elles nom se trabalham d’arremedar as estorias melhores, mas as que lhe[s] som mais convenyentes. Pois estas cousas taaes esguardará o albardam na zombaria, e nom as veerá o homem sabedor em sua vyda? (Leal Conselheiro, ed. J. Piel).

  Probabelmente de aquí deriva o “apelido” presente nun documento galego de 1276: Iohan Aluardan ome do abade (cfr. CGPA, ed. Lucas Álvarez). E similar orixe terá o nome do personaxe localizado por António Resende de Oliveira na procura de documentacións de Martin Soarez (1994: 388). Eis a síntese do Projeto Littera: “Trata-se muito possivelmente do Sueiro Albardam que Resende de Oliveira localizou nas Inquirições de 1220, o qual, juntamente com dois Martim Soares, compareceu como jurado na freguesia de S. João de Boalhosa, perto de Ponte de Lima (região de origem do trovador Martim Soares)”. Véxase, tamén, Marcenaro & González (2024, s.v. Albardan).
  No entanto, a existencia dun Soeiro Albardan, talvez destinatario da sátira, non xustifica a emenda realizada pola unánime lección <albardar> transmitida na rúbrica e mais en dúas cantigas por dous códices, embora o trobador pode xogar, sen problema, co eco deses vocábulos contra Albardar, obviamente relacionado tamén con albarda.

• 2

  Orrac’Airas é personaxe descoñecida (véxase Marcenaro & González 2024, s.v. Orraca Airas).

• 3

  Todas as edicións obvian a lección de V (con próclise) e fixan o texto a partir de B, con énclise pronominal (e el na arca fez-lhi...); non obstante, nótese que no simétrico v. 9 reaparece a próclise (E el demais lhi fez...), razón que nos inclina a conceder preferencia sintáctica a V.

  A partir dos diversos valores de arca, case todos eles relacionados co valor de ‘recipiente’ e tamén o seu uso para partes do corpo, como a arca do peito (véxase RILG, s.v.), o valor de ‘illarga, vaxina’ resulta esclarecedor na cantiga.

• 7-9

  Resulta difícil integrar no discurso da composición o que interpretamos como cambio de punto de vista na cantiga: o trobador interpela a Orrac’Airas, apóndolle pouco xuízo por guarir Albardar, xa que este morre (esmorece ao exacular) cando está na arca, e Orraca, que non quere que iso ocorra, ponse a berrar ou chamar (verbo que procede do lat. clamare): “Non morra Albardar!”. Lémbrese, por outra banda, que o tratamento de vós a Orraca sería similar ao utilizado por Afons’Eanes do Coton cando se dirixe a Orraca Lopez: 

  E dixe-lh’eu: «Cuidades gran folia,
  ca i m’ar vej’eu das velhas morrer» (1599.5.6).

  Neste punto, resulta artificiosa a proposta textual e a conseguinte explicación de Graça Videira Lopes en 2003 e 2016: «a leitura que se apresenta entende que Martim Soares faz aqui um outro equívoco que o nome Albardam possibilita: uma vez ligeiramente alterado ele resulta na expressão a baldam (que é a lição dos mss. e a rima correta para o v. 8). Poderemos, pois, interpretar assim esta segunda estrofe: por um lado a dona da arca está preocupada com o estado do fugitivo e vai-o chamando com medo que ele morra (talvez asfixiado), dizendo com os seus botões "não morra em balde, em vão"; por outro lado Martim Soares estará a chamar-lhe "baldão" (o que se balda - alusão à fuga que é o tema da cantiga)» (consult.: 05-02-2022).

  Por outra parte, nestes versos aparece a equivalencia /l/:/ɾ/ na rima mal - Albar - tal, en liña con moitas outras ocorrencias desta equivalencia. Véxase 104.34-35 (al : alongar), 144.1-6 (amar : al), 541.2-3 (amor : frol), 971.15-21 (veer : souber : segrel), 975.12-21 (amar : dar : al : val), 1202.9-10 (atal : guaanhar), 1207.1-2 (bailar : brial), 1207.11-12 (brial : pesar), 1207.16-17 (vestir : min) , 1292.r1-r3 (Soveral : estar : Soveral), 1356.1-2 (Natal : dar), 1359.2-6 (cantar : mal : brial), 1369.2-8 (Soveral : atal : falar : Corral), 1430.12-13 (priol : melhor), 1495.6-7 (segrel : molher), 1507.13-17 (dar : ferrar : lamaçal : ar), 1515.1-7 (rascar : pesar : Juncal), 1519.8-14 (maenfestar : mal : maenfestar), 1519.15-24 (falar : cuidar : falar : val), 1533.15-18 (disser : segrel), 1534.7-12 (segrel : quiser), 1616.2-4 (Elvas : ervas), 1617.8-12 (cervas : Elvas : relvas), 1617.32-36 (ervas : Elvas : relvas), 1664.9-11 (segrel : mester), 1659.12-13 (taful : algur). Cfr. notas a 206.4-6, 383.19-20, 427.5-6, 453.5-6, 698.5-6 e 877.1-7.

• 8-9

  Para alén dos exemplos de segmentación do derradeiro elemento do verso, que afecta en xeral a conglomerados (véxase nota a 14.25-26, 37.18-19, 123.24-25, 1092.20-21 e 1542.3-4), a tmese métrica propiamente dita presenta moi poucas mostras no corpus: di-/a (482.1-2), non-/ca (1092.20-21), Albar-/dar (1379.8-9), al-/çou (1577.r1-2) e, sobre todo, a cantiga 548, da autoría de Don Denis. 
  Nas Cantigas de Santa Maria a tmese é máis frecuente: ora- / çon (CSM 32.12-13), ser- / vo (56.41-42), san- / t’om’... (66.40-41), ni- / hũa (94.22-23), disser- / ron (135.132-133), a- / quela (255.68-69), Sant- / ta (292.77-78).