1333 [= RM 30,19]

Martin Gil, un omen vil

Estevan da Guarda

Notas

Texto

• *

  A sátira de Estevan da Guarda, escribán de D. Denis, está dirixida contra Martin Gil, certamente Martin Gil de Ataíde, alcumado como «Feo» no Nobiliario do Conde D. Pedro (véxase tamén Mattoso 1980: II/1, 306-307): 

  Esta dona eluira anes foy casada cõ gil ianes da tayde que chamarõ da uilella. e fez ẽ ela Martĩ gil. e Martĩ gil o que chamarõ feo. e outro Martĩ gil que moreo no rio de marnel a par de ueuga (Brocardo 2005: 83). 

  Martin Gil, “o Feo”, era fillo de Gil Eanes Vilela e de Elvira Anes Botelho, de modo que “appartenava per via paterna al lignaggio degli Ataíde, i quali durante la guerra civile del 1319-1324 che oppose il futuro Afonso IV al padre Denis sembrerebbero aver preso partito per l’Infante” (cfr. Marcenaro & González, s.v. Martin Gil). Véxase tamén Projeto Littera (s.v. Martim Gil, o Feio).
  Como indica a rúbrica, a dupla lectura é unha burla da fealdade de Martin Gil, quen a todos lles resultaba feo. Mais hai aínda un terceiro nivel de lectura baseado no sentido equívoco de carácter sexual que poden ter algúns termos como esteo, açoutes, foi ferido, que concretizan o abuso do que se queixa o servente como unha agresión sexual do seu señor, feito que a todos lles parece moi feo.

• 1

  A variación gráfica un / ũu (e algun / algũu) nos cancioneiros italianos rexístrase nun número limitado de contextos, en xeral coa forma un en B fronte a ũu en V: algun <algū> A, <algūu> B (130.15); un <hun> B, <huū> V (938.14, 1324.1 e 2, 1332.4, 1336.1, 1384.2, 1387.18, 1450.2 e 11, 1497.32) e <hū> B, <huū> V (1119.3 e 6), xunto con ũu <huū> B, <hū> V (1641.11); <huū> B, <hun> V (1649.8); <uū> B, <un> V (1663.6).

• 2

  A grafía <ll> de querellar en BV, alén de se rexistrar en múltiplas ocorrencias de nulho nos apógrafos italianos (especialmente en B) en vez de <lh>, só se acha de forma esporádica como grafía etimolóxica en voces con /l/ procedente, en xeral, da xeminada latina (ali, bailada, castelo, cavalo –e cavaleiro–, esmola, querelar, Varela, vassalo, Vilanansur etc., con especial incidencia en ela, aquela e ele/s), moi esporadicamente na forma do pronome el (e mais do artigo el-) (véxase nota a 637.2), nalgunha asimilación do artigo ou do pronome (véxanse notas a 6.32 e 918.11) e, finalmente, en voces coa secuencia fonética [ɾl], que é transmitida sistematicamente en BV coa grafía <rll> (véxase nota a 392.9).

• 13

  Nótese que quen no vir mostra unha certa desligazón sintáctica, pola ausencia da preposición a para introducir a cláusula.

• 14

  Na lapiana interpretación laid’, a feito constátase a modificación da lección dos manuscritos (<lay de feyto> B, <lao deo feyto> V), aínda que resulte atractiva pola presenza de laido ‘feo’ (presente en diversas obras literarias medievais, cfr. CGPA, s.v. laido ~ laydo) nunha cantiga que se basea na fealdade de Martin Gil; fronte a esta decisión editorial, a opción de Pagani foi unha segmentación diferente (parece mui laid’efeito), semántica e lingüisticamente aceptábel, mais que xera outro hápax trobadoresco, pois efeito non se rexistra até o século XV (CGPA, s.v. efeito ~ efeyto). A lección que propomos (véxase Ferreiro 2012a: 153-154) xa aparece na edición de Lopes (e Littera), coa presenza do provenzalismo lai (1574.r4 e 1648.20); deste modo, con lai estabelécese unha progresión na consideración de Martin Gil: feo (I7) – lai (II14) – peior (III21). Por outra parte, comparece a expresión adverbial de feito, documentada abondosamente, tanto isolada como en expresións correntes do tipo de feito e de dereito, de dereito e de feito, de paravoa e de feito (véxase CGPA, s.v. de feito ~ de feyto). Obviamente, a secuencia do escarniño verso aínda permitiría a lectura lai defeito, termo que, sendo tardío, xa achamos atestado nun documento de 1317: 

  et a pustrimeira voz finada destas tres as a que uos damos este foro, o moesteiro entrar et reçeber esse foro con todos seus profeitos per sua autoridade sem brasmo? et sem defeito de sua voz (CGPA, s.v., ed. Lucas Álvarez). 

• 17

  A voz cajon ‘desastre, desgraza, dano’, coas variantes ocajon e acajon (cfr. nota a 778.9), procede do lat. occasiōnem, que perdeu a vogal inicial por un proceso de aférese (ao tempo que por posíbel segmentación da forma de artigo). De calquera forma, ocajon é a forma xeral, xunto con oqueijon, nas Cantigas de Santa Maria (véxase Mettmann 1959-1972: IV, s.v.) e, fóra da poesía, este vocábulo áchase con todas as variantes (cajon, ocajon, enqueijon, oqueijon etc.) en diversos textos prosísticos (CGPA, s.v.). No corpus trobadoresco profano, véxase tamén a variante aqueijon en 1590.18.