1317 [= RM 30,14]

D’ũa gran vinha que ten en Valada

Estevan da Guarda

Notas

Texto

• *

  Esta cantiga, con Alvar Rodriguiz como personaxe central, forma parte dun ciclo composto por cantigas de Estevan da Guarda (UC 1317, 1318, 1319, 1334, 1335), así como na cantiga UC 1446 de Don Pedro de Portugal, onde Alvar Rodriguiz é definido como monteiro maior. En calquera caso, na rúbrica que antecede a cantiga do conde aparece a chave da interpretación dos equívocos sexuais deste conxunto relativos á circuncisión de Alvar Rodriguiz, pois nela dise que este personaxe afirmaba que estivera un tempo “alén mar”, isto é, no norte de África, e que “fora aló mouro”, isto é, que se convertera ao islamismo. A este respecto, cómpre destacar que, no marco da coexistencia das tres relixións monoteístas na Iberia medieval, o cristianismo, o xudaísmo e o islam, a circuncisión estaba fortemente connotada desde o punto de vista cultural e relixioso, marcando unha especial diferenza entre os cristiáns, dunha banda, e os xudeus e musulmáns, por outra. Desta forma, a circuncisión dun cristián podería tomarse como indicio da súa condición de xudaizante ou criptomusulmán.
  Verdadeiramente, Alvar Rodriguiz é un personaxe descoñecido, aínda que no Projeto Littera (s.v. Alvaro Rodrigues) se apuntou, con moitas dúbidas, a Álvaro Rodrigues Redondo, descendente do trobador Rodrig’Eanes Redondo. Ese personaxe aparece nomeado no Nobiliario do Conde D. Pedro (Mattoso 1980: II/1, 392) como criado de D. Álvaro Gonçalves Pereira, prior dos Hospitalarios e do Crato (véxase tamén Marcenaro & Gonçalves 2024: s.v. Alvar Rodriguiz). 

• 1

  Valada é un topónimo portugués, sen localización segura (véxase Marcenaro & González 2024: s.v. Valada).

• 2

  Nótese a grafía <-it> para -iz en Rodriguiz (<irodiguit>), que tamén aparece nalgúns documentos romances para outros patronímicos (cfr., por exemplo, Rodriguit, Uermuit, Vaasquit; CGPA, s.v.), restos dunha grafía habitual nestas formas en documentos latinos ou latino-romances (cfr. Gonsaluit, Gonzaluit, Gundisaluit, Vermuit etc.; CGPA, s.v.). En calquera caso, a lírica profana mostra a convivencia dos dous resultados iniciais do sufixo patronímico -ĭcī (Rodriguiz ~ Rodriguez), conforme actuase ou non a metafonía por -ī final (> -iz / -ez), para alén de aparecer, outrosí, mostras do proceso de neutralización e mudanza da africada [dz] en prol da fricativa [z], posteriormente enxordecida, nos resultados do tipo Fernandes, Soares ou Vaasques.

• 6

  A mourisca é unha variedade de uva (e, por extensión, de videira), tal como testemuña o seu uso en Portugal (véxase TLPGP, s.v.), para se referir a un tipo de uva preta do Douro (véxase Dicionário Priberam da Língua Portuguesa [en liña], 2008-2021, s.v. mourisca [consultado en 28-01-2022]).
  A reiteración de podar nesta composición (vv. 6, 8, 10, 11 e 14) apoia a equivalencia podar = circuncidar, explícita en textos casteláns antigos: “tienes necesidad cada año de podar, y circuncidar, y has de hazerlo con tanta perfeccion, que pueda nuestro Señor dezirte: Oy he quitado de ti los oprobios de Egypto”¹ . Mesmo nalgún caso se explicita a relación de circuncidar con podar as viñas: “Y creeme a exẽplo deste niño, q̃ al primer dia del año se circũcida, que no te cõuiene perder el tiempo, y aguardarlo para mas tarde: porque el circuncidar, y cortar los vicios, es muy semejante al podar de vna viña, que sino se haze a tiempo, ya no se puede hazer, o se haze muy mal”² .

• 7

  A partir das leccións <tētēde> B, <tentende> V interpretamos a existencia de i con base no erro <t>/<i>. Véxase, por exemplo, Joan <tohan> B (461.24), ensinar <ēstinar> V (1341.16), Judas <tudas> V (1450.21)...
  Por outra banda, ao longo do corpus existen iguais ou similares sinalefas: i‿aviltar (7.10), i‿eu (32.17), i‿entendo (468.5), i‿entenças (1513.30).

• 9

  A variante menguar (tamén en 205.13, 1318.2, 1389.12 e 1624.9), sen pechazón da vogal palatal inducida pola nasal trabante (Ferreiro 1999: §13b.2), convive coa forma maioritaria minguar e con outras variantes aínda menos utilizadas, como mingar (véxase nota a 1415.30) e mengar (véxase nota a 865.1). Cfr. nota a 11.17.
  As leccións achegadas nos apógrafos (<t̃com> B : <t̃zom> V) levan para terçon (cfr. torçon en Lapa e seguintes editores), que, por súa vez, é voz atestada por Bluteau: «terção. Termo de Podador de vinhas. He hũa certa vide, que fica na cepa, depois de podada. Deve o Podador ter muito cuidado em cortar todos os ladroens da cepeyra, & naõ lhe deyxar vide algũa, que naõ seja ou vara, ou Terção» (cfr. CLP, s.v. terção). O seu uso continúa até hoxe; eis a definición de Cândido de Figueiredo: ‘Rebento da cepa, que se não cortou por ocasião da poda’ (cfr. Figueiredo 1978: s.v. terção). 

• 10

  O verbo deitar neste contexto, referido á cepa da vide, deberá significar ‘rebentar, botar abrochos ou rebentos’. Esta acepción (minoritaria) xa se pode rastrexar no período medieval, tal como mostra a Crónica Troiana:

  Et estonçe fazía bon tẽpo et claro, que a páscoa chegaua et as áruores deytauã suas frores et follas (Lorenzo 1985: 260).

• 13

  A locución adverbial con de cabo ‘finalmente’ era de uso habitual na Idade Media, tal como se deduce da súa presenza na literatura antiga. É expresión de moi alta frecuencia na tradución da Confessio Amantis; eis algunhas documentacións nesta obra: 

  Pero, com de cabo, respondeo-lhe muito cortesmente dizendo que nom ouvesse ende cuidado, ca todo muito ben se corregeria (Faccon 2010: 316).

  E do que ouviste dizer que nom trageria coraçom d’omem, mas de animallia, e que paçeria como boi, ataa que fosse lavado sete vezes, e com de cabo que seria mallamente atormentado ataa que ouvesse conhoçimento do poder de Deus, todo esto sinifica o teu stado, o qual com Deus sta ora em debato (Faccon 2010: 324).

  Ouvidio da testemunho em seu livro do que aconteçeo a Pollifemus em amando Gall[a]thea, que nom podia aver, pero que de noite muito vellava pera saber como a cousa andava, ataa que vio e soube com de cabo que outrem avia lugar d’amor mais que elle, onde elle mais amava (Faccon 2010: 333). 

  Mais tamén aparece noutras obras, onde a súa presenza é máis escasa: 

  E ao terceyro dia, glorioso vẽcedor, resurgiste tomãdo cõ decabo aquel sancto corpo que por nos jouvera morto em no sepulcro (Livro de solilóquio de Sancto Agostinho, séc. XV, CdP).

  E esta desputaçõ durou ataa ora de uespera ElRey Rogou que sse partissem ataa e outro dia que queria que ffallassem cõ decabo ssobre este ffeyto (Barlaam e Josephat, séc. XV, CdP).

  Quando fezeres jantar ou cea, nom queiras chamar os teus amygos, nem os teus irmããos, nem os primos coirmããos, nem os vizinhos, nem os ricos, por que per ventuira elles com de cabo te ajom de convidar” (...) E por que nom he de algũũ a que nom deve dar nemygalha, ouça o que he scripto: "Faze bem ao humildoso, e nom dês ao maao". E com de cabo: "O teu pam e teu vynho põe sobre a ssepultura do justo, e nom queiras del comer nem bever com os pescadores". (...) Que cousa pode seer mais malaventurada: que da liberdade nace a avareza, e das sementes das virtudes quer nacer pecados. Primeiramente devem seer amoestados que ajam de ssaber teer razoavelmente o sseu, e entom com de cabo nom tomem o alheo (Leal Conselheiro; cfr. CGPA, ed. J. Piel).

  O participio rechantada testemuña a existencia do verbo rechantar, que non achamos na produción medieval, coa excepción do substantivo rechantom, nun texto da chancelaría de D. Duarte (CdP, s.v.):

  E foy posto na ladeira em rostro com o dicto ualle, a qual terra toda sobredicta os dictos officiaães diserom que dauam e faziam liure e pura doaçam aos dictos pobres que estauam e esteuesem ao diante no dicto lugar e asentamento pera elles em elle fazerem sua prol como elles quisesem e por bem tiuesem com tal condiçom que os moradores dessa cidade pudesem auer logramento do mato da dicta terra s. da lenha e paaos e rechantoões. E do al que mester ouuese segundo sempre foy de custume.

  En calquera caso, rechantar é forma derivada de chantar, evolución patrimonial do lat. plantāre.

• 15

  Nótese a corrección do copista de B en <a(lh)ly>, que remite a confusións gráficas co uso de <lh> por <l> que se detecta nos apógrafos italianos nalgunhas pasaxes, sempre con maior incidencia en V, e que se concentra moi especialmente nun pequeno número de voces: ali <ali> A, <alhi> B (313.10); <alhy> B (466.19); <a(lhy)ly> B, <aly> B, <alhy> V (1473.15); <ali> B, <alhi> V (1479.3); o pronome persoal tónico de P3: eles <elhes> B, <elles> V (489.17); ela <elha> B, <ela> V (632.18); elas <elhas> BV (1205.7); elos <elhꝯ> BV (1205.10); o verbo falar, con diversas flexións: falar <falar> B, <falhar> V (599.5); <falar> AB, <falhar> V (996.17); <falhar> V (1010.13); <falar> B, <falhar> V (1033.7); fala <fala> B, <falha> V (958.19); fale <fale> B, <falhe> V (722.11); e no substantivo vassalo(s): <uassalos> B, <uassalhos> V (925.13); <vassalo> B, <ua ssalho> V (1503.10). Noutros vocábulos, a aparición de <lh> por <l> é moito máis esporádica: ala <alha> B, <ela> V (1252.27); camela <camelha> V (1449.16); olas <olhas> B, <olas> V (1634.8); velida <uolhi da> BV (676.12) etc.
  Canto a reer, é voz procedente do lat. radere ‘afeitar, raspar, labrar...’, con evolución regular a partir da desaparición de -d- intervocálico e a asimilación ae > ee, que lembra a evolución queer (< cadĕre > caer) e que na lingua moderna non triunfou, talvez para evitar unha crase que só se consolidou nos verbos máis usuais (ser, ter, pór, vir). Cfr. tamén dequeer noutra cantiga de Estevan da Guarda (1320.7).

• 16

  A voz nembro permanece no léxico rural galego, tal como consta no Tesouro do Léxico Patrimonial Galego e Portugués. O seu uso agrario condí perfectamente coa cantiga: ‘Póla ou brazo da vide; póla máis vella da cepa, grosa e engruñada que pode servir de base ás pólas máis novas ou vides’ (cfr. TLPGP, s.v. nembro).
  De todos os xeitos, a ambigüidade do termo nembro é obvia, pois desde antigo alude aos xenitais masculinos:

  E himdo mais adeamte, amte que chegassem aa porta primçipall, lamçousse outro homem a ella, e cortoulhe as falldras de todollos vestidos, em tamto que lhe pareçerom as pernas todas, e parte de seus vergonhosos nembros (Fernão Lopes, Crónica de D. João I; cfr. CGPA, s.v., ed. M. Lopes de Almeida & A. de Magalhães Basto).

  Véxase, tamén, no Cancioneiro Geral de Garcia de Resende: 

  achar-t’-aa tam encolheito
  e do nembro tam tolheito
  qu’iraa maa e viraa boa (Dias 1993: III, 200).

• 18

  O verbo parar ‘preparar, arranxar, dispor, traballar’ é especialmente utilizado en relación coas obrigas dos arrendatarios e/ou foreiros de parar as terras e as viñas ao seu cargo para que non se perdan os “froitos por mingua de lavor”. Eis un único e pormenorizado exemplo de labores relacionados coas viñas no Libro de notas de Alvaro Perez (1457): 

  a qual dita bjna deuedes cauar, arrẽdar, podar, madeirar, sopõer e çerrar e dar as outras lauores que a vjnas se deuẽ dar, segundo custume da freigresj́a de maneyra que se nõ perca por mẽgua de chousura e bõo lauorío (cfr. CGPA, ed. Tato Plaza).