1323 [= RM 30,26]

Pois a todos avorrece

Estevan da Guarda

Notas

Texto

• 2

  As leccións <iogar> B, <ioguar>V encamiñan para unha única lectura posíbel, jogar, que contrasta co rogar de Lapa e o lograr de Pagani.

• 3

  En todas as edicións <e> foi interpretado como copulativa, en vez da forma verbal é, feito que provoca unha concordancia ad sensum desnecesaria, pois a estrofa fica sen verbo principal nas edicións precedentes.

• 5

  Neste verso aparece o locus criticus da cantiga, a partir de <pedrolo> B, <pediolo> V, voces que tradicionalmente levantaron graves problemas de interpretación. Na edición de Lapa óptase por pediolo, cun significado atribuído de “caixa de esmolas, mealheiro”, e cunha discutíbel explicación: “Palavra estranha, não dicionarizada, que nos parece de formação relativamente moderna: pedir + olo, sendo olo um masculino analógico de ola = panela, com o sentido de «púcadro, panelo». Então, pediolo designaria o recipiente que traria a criança na mão, como chamariz da esmola” (Vocabulário, s.v. pediolo).
  Por súa parte, Pagani dubitativamente prefire a variante textual pedrolo de B: “Preferisco leggere pedrolo e dare al termine il significato attestato da Carré Alvarellos di «niño robusto y vivaracho»; ma anche questa soluzione non è del tutto soddisfacente”.
  Finalmente, é Graça Videira Lopes quen en 2002 re-edita o cancioneiro escarniño galego-portugués, insiste con pedrolo: atribúelle o significado de “fedelho” (en liña con Pagani), tamén con dúvidas: “Em B e V a lição não é clara no grupo que segue o primeiro <d> (pedido, pedrolo, pediolo?). Quanto à primeira hipótese (pedido), deparamo-nos com o problema da rima, sobretudo na 2ª e 3ª estrofes; não sendo impossível uma rima imperfeita, penso que não será provável (ainda que semanticamente fosse uma lição sedutora, já que o marido «está mesmo a pedir» o que lhe acontece). Lapa leu pedíolo, dando para o termo uma explicação que me parece bastante fantasiosa (pedíolo seria uma espécie de caixa de esmolas, de pedir+olo, sendo o último elemento o masculino de ola, panela), explicação que, além disso, não faz sentido no contexto (não é o marido que anda a pedir, é a mulher que ganha para ele). Decidi-me pela leitura pedrolo, termo que ainda hoje existe em galego com o sentido de rapaz vivaço”. 
  Finalmente, en Littera insístese na mesma dirección: “O pedrolo, ou pedroulo, é um pequeno inseto, frequente nas vinhas da Galiza e muito voraz. O sentido, aqui, parece ser, no entanto, sobretudo metafórico (fedelho?)”. En nota específica a pedrolo novamente se tenta explicar a escolla editorial e as súas dificultades, para concluír que “sem solução alternativa à vista, optámos por seguir simplesmente os mss., partindo do princípio que os dois versos do refrão rimam entre si, e entendendo o termo no sentido que tem na Galiza, entre os viticultores”.
  Fronte a estas propostas, acreditamos en que a solución editorial para este locus criticus provén de considerar pedrolo en relación co nome do protagonista masculino da cantiga, Pero da Arruda, de maneira que Pedrolo é, sen dúbida, unha forma diminutiva de Pedro ou Pero, pola reiterada equivalencia e intercambio entre as variantes Pero e Pedro no corpus profano (así tamén na edición de Arias Freixedo)¹ . Así, só fica o problema dun sufixo -olo, aparentemente ausente nos textos antigos e sen uso no portugués contemporáneo.
  No entanto, é ben coñecida a composición 354 das Cantigas de Santa Maria, «Como Santa Maria guardou de morte hũa bestiola que chaman donezỹa» (Mettmann 1986-1989: III, 218):

  Este pesar foi por hũa bestiola que muit’amava
  el rei, que sigo tragia e que mui ben criava,
  a que chaman donezỹa os galegos, e tirava
  con ela aves das covas, e de taes ome vee (CSM 354.10).

  Porén, para alén da súa aparición nas cantigas marianas, a procura deste sufixo en textos medievais confirma que -olo/-ola tiña certa presenza na lingua (sobre este sufixo véxase Ferreiro 2001: §471), pois achamos nos textos prosísticos tres ocorrencias do antecitado sufixo en documentos notariais do século XV (véxase CGPA). A primeira delas prodúcese no documento de 1414, de Ferreira de Pantón, na voz matolla (< mata + -ola), un diminutivo de mata ‘arbusto’: 

  et estes sete annos pasados que diades terça do viño segundo dito he, et lle roçedes ben as matollas e os lomideyros et non leyxedes en ellas creçer monte (doc. 1414, ed. Fernández de Viana).

  As outras dúas aparicións prodúcense na voz sayolla (saio ~ saia + -ola), diminutivo de saia ou saio, en dous documentos ourensáns algo máis tardíos, de mediados do século XV: 

  Hun gibón nouo, de fustán, con a meatade de huas sayollas et outro saquillo de pano, forrado en branco, et tres çintas descoadra; cinqo bulsas et dous esqeiros; tres pares de canybetes; hun papel de cordóos (doc. 1455, ed. Ferro Couselo).

  Et mays prometeu o dito meestre Daniyel ao dito Lourenço, ferreiro, que, dándolle os ditos noueçentos ferros feitos enos ditos quatro meses, que lle daría hua capa de boo pano et huas sayollas et hun gibón et huas calças et hun bonete et hua camisa et hun par de panetes e huus çapatos (doc. 1458, ed. Ferro Couselo).

  Con todo, noutros documentos de Ferreira de Pantón do mesmo período que o antes citado ou un pouco posterior rexístrase a variante matela exactamente co mesmo uso que o anterior matola: 

  E aforámolas con súas entradas et seydas per ut (sic) quer que vaan, que lle roçedes as matelas e non leyxedes en elas cresér o monte et as entrechantedes hu for mester (doc. 1420, ed. Fernández de Viana).

  et que britades as matelas que en ela estan, que son tres cabaduras, en estes dous annos primeiros seguentes (doc. 1468, ed. Lucas Álvarez).

  Certamente, a convivencia matola ~ matela suxire que o sufixo -olo/-ola ben pode ser unha variante especializada do antigo sufixo diminutivo -elo/-ela, que sobrevive tamén en galego con rendibilidade limitada á sombra do poderoso -iño/-iña (véxase Ferreiro 2001: 185-186).
  Deste xeito, na cantiga de Estevan da Guarda estariamos perante unha forma diminutiva que afecta a un nome propio (Pero ~ Pedro ➙ Pedrolo), que tamén encontra apoio nos usos antigos, pois a forma Sancholo (< Sancho + -olo) aparece na Crónica Geral Galega (cfr. CGPA, ed. R. Lorenzo):

  este Abderrahme, de que ora aqui dissemos, segũdo conta a estoria, era chamado por iogo Sancholo.

  Este mesmo antropónimo en forma diminutiva aparece tamén na documentación notarial galega, como demostra a seguinte pasaxe dunha carta de 1419, do territorio mindoniense: 

  frey Roy Gomes; et Afonso Peres de Abadin; Roy Garçia Sancholo; et Garçia Lopes, pyntor, et outros (Graña Cid 1990: 289).

  E en territorio portugués podemos achar a mesma forma Sancholo na máis tardía Crónica Geral de Espanha de 1344 (ed. Cintra):

  este Abderame de que avemos dito, segundo delle conta a estorya, era chamado come por jogo d’escarnho Sanchollo.

• 8

  A voz sirgo, na altura cronolóxica das cantigas (tamén en 735.1, 920.4), debía xa de ser un arcaísmo, desprazada por seda (só en 1634.14), voz xa maioritaria nos textos medievais (véxase CGPA, s.v. sirgo, seda).

• 10

  Repárese no duplo sentido da expresión por algo (por diñeiro / cun propósito, cunha intención), pois a ironía sobre a axuda da muller, máis que ao aspecto económico, refírese a que ela lle poida dar un fillo e herdeiro que el, por ser impotente ou infértil, non podería ter.

• 13

  Pero da Arruda é un personaxe sen identificar (o nome podería aludir á súa procedencia dalgunha das poboacións con ese nome que hai en Portugal, talvez Arruda dos Cavaleiros, en Santarém), por máis que no Projeto Littera (s.v. Pero da Arruda) se aluda á posibilidade de ser irmán de Joan da Arruda, alguazil en Lisboa en 1313 (véxase tamén Marcenaro & González, s.v. Pero da Arruda).

• 13-14

  Certamente estes versos poden ser editados cunha outra articulación pragmática, converténdoos en exclamativos:

  Como Pero da Arruda
  foi da molher ajudado!
  Non é mui desaguisado, / ...