Esta cantiga foi feita a ũu escudeiro †...† que avia [...].
A rúbrica (incompleta) só aparece no Cancioneiro da Biblioteca Nacional, copiada por Colocci na marxe inferior da columna b, após a estrofa II da cantiga, cunha parte final inintelixíbel e incompleta: <et dataato | q̄ auya...>.
I. Edicións críticas: Lapa (1970 [1965]: 308-309 [= LPGP 664]); Lagares (2000: 117 [rúbrica]); Lopes (2002: 542); Littera (2016: II, 149-150).
II. Outras edicións: Monaci (1875: 320); Braga (1878: 175); Machado & Machado (1958: VI, 59-60).
III. Antoloxías: López-Aydillo (1914: 54-55); Tavares & Miranda (1987: 313).
Rúbrica: cantiga] .ca. B; †...†] et dataato / q̄ auya B
Texto:
1 Colos] collos BV 2 da] Cla B; pelos] pellos BV; meirinhos] merrinhos V 3 caminhos] camⁱ(hi)n\h/os V 6 dele lançado] delle lancado BV 7 França] franca BV 8 e] et V; desemparou] dessenparou B : dessenparon V; terra] teira B 9 guerra] gueira B 12 Del no sseu nocoracom alanca B : del nocoracom alanca V 13 morar] moirar B; Coira] coyta BV 14 terra] tirā B; esquiva] esqⁱaca V 15 coidamos] coydamus V 16 linhage] linhaien B : (la) linhaien V 17 lanç[ad]a] lanca B : lança V 18 todos cuidamos] (todos) / todos ē uydamus V 21 terra] tirā B 22 ca eu] catu V 23 lança] lanca BV 24 coraçon] coracom B
Rúbrica: om. Littera; ũu] un Lapa : um Lopes; †...†] y datnato e avia Lapa : i deitado que havia Lopes
Texto:
1 Pero Colos] Pero Coelho Lapa, Littera : Pero Colhos Littera 4 doo] dó Lopes, Littera 5 soo] só Lopes, Littera 10 mais-la coit’á] mais á coita Lapa : mais lá coit’há Lopes, Littera 17 lanç[ad]a que del] lança que d’el[e] Lapa, Lopes, Littera 23 do] de Lapa, Lopes
Esta cantiga foi feita a un escudeiro †...† que tiña [...].
(I) Pero Colos foi desterrado polos meiriños por impedir o paso polos camiños; mais eu sinto dó de seu pai: non ten máis que un fillo só e ficou afastado del.
(II) Foise el morar a Francia e deixou sen amparo a súa terra, pois non quixo enfrontarse co rei; mais ten o sufrimento de súa nai porque a seu pai lle ficou espetada no corazón a súa lanza.
(III) E foise el morar a Coria, que é terra moi áspera onde pensamos que non poida vivir; e todos pensamos que seu pai e a súa liñaxe morran da lanzada que el lles deu.
(IV) E el foise, sen dúbida, porque claramente non podía ficar a vivir na súa terra un día máis, como eu a seu pai llo ouvín: que a lanza do seu fillo a sente el no corazón.
Esquema métrico: 4 x 7’a 7’b 7’b 7’c 7’c 7’a (= RM 189:37)
Encontros vocálicos: 16 padre‿e; 22 padre‿ouví
A rúbrica, incompleta na copia de Angelo Colocci no final do folio, continúa cun segmento textual dificilmente interpretábel, <et dataato q̄ auya [...]>, lido como i deitado que havia por parte de Graça Videira Lopes.
Esta cantiga cópiase en B no f. 284v, mediada a col. b, e vai precedida pola rúbrica atributiva Dom meem Rod’gues de b’teyros, que dá comezo á breve secuencia de textos do trobador, que inclúe, ademais desta, a cantiga B 1330 (UC 1347), reproducida no f. 285r, cols. a-b. En V, porén, a cantiga, que se transcribe en apertura do f. 148v, carece de rúbrica: como a sucesiva, V 936, é atribuída, ex silentio, ao trobador a que pertence o ciclo precedente, Joan Fernandez d’Ardeleiro. Dado que Colocci é o responsábel de copiar as rúbricas atributivas neste sector do códice vaticano, cabe pensar que a diverxencia atributiva se debe a un erro do humanista: este omitiría a didascalia debido a un esquecemento que puido estar provocado polo cambio de folio, isto é, polo paso de recto –en que se transcriben os textos de Ardeleiro– ao verso, en que se inicia a copia dos textos de Rodriguez de Briteiros. Véxase tamén Marcenaro (2015b: 91).
A cantiga xoga en todas as estrofas co duplo sentido de lançar e lança: o pai sentía que o fillo fose lanzado (botado lonxe) da terra vs. o pai sentía no corazón a lanzada (de deshonra) causada polo comportamento do fillo.
A lección unánime <collos> de BV, con grafía <ll> (véxase nota aos vv. 2 e 6) parece remitir a Colos: este topónimo, actualmente unha freguesía de Odemira (Portugal), xa aparece citado na Crónica de D. João I de Fernão Lopes (CGPA, ed. M. Lopes de Almeida & A. de Magalhães Basto):
E vellamdosse assi a dita villa depois desto per alguũs dias, chegou ao seraão em çima dhũa egoa huũ homem do Campo dOurique, e fallou aos da vella, dizemdo que dissessem ao que tiinha carrego de rreger a villa, que aquella tarde chegara miçe Lamçarote a huũ logar que chamam os Collos, que ssom dalli nove legoas; e que sse hia a Odemira que he no rregno do Algarve, pera sse alçar com elle, e tomar voz por elRei de Castella.
Existen, aínda, outras atestacións toponímicas de Colos no Corpus do Português (CdP, s.v. Colos). Isto quererá dicir que é posíbel que Colos funcionase como un apelido (toponímico) que ben podería corresponderse coa lectura literal desta pasaxe da cantiga. Non obstante, Lapa e os posteriores editores transformaron Colos en Coelho, isto é, Pero Coelho, feito que obrigaría á sinalefa Coelho‿é. Acollémonos, pois, á lección de BV por máis que non teñamos localizado ningún Pero Colos.
A partir da emenda lapiana Coelho tense hipotizado a posibilidade de se referir a Pero Anes Coelho, fillo do trobador Estevan Soarez Coelho e do cal se coñecen as súas tropelías contra a igrexa de Santiago de Vila Cova de Ul. Ao non comparecer ante a xustiza, Pero Anes foi declarado rebelde e procurado polo meirinho-mor de Portugal. Neste contexto fuxiría do reino, retornando anos despois a Portugal, onde volveu ser acusado por cometer outros excesos, como a usurpación de rendas do Cabido de Braga (véxase a síntese en Marcenaro & González 2024: s.v. Pero Coelho; e tamén Ventura & Oliveira 2003: 774).
Repárese como en <pellos> para a consoante lateral é utilizada a grafía <ll>, de igual maneira que se rexistra noutros encontros similares (<r-l>~<s-l>) do tipo poi-lo, Deu-lo etc. (cfr. nota ao v. 10) e que neste caso afecta ao conglomerado derivado de per+illum (> per-lo > pel·lo > pelo), que en BV presenta nesta pasaxe (e tamén en 1448.5) unha grafía arcaizante que mostra os restos visuais da asimilación fonética producida en período protorrománico e que a produción prosística conserva con moita frecuencia.
É difícil determinar o significado exacto de britar os caminhos, expresión en que Viterbo tamén manifestou dúbidas: “Mas que será o camino britado, ou quebrado?... Será o crime de tapar, cortar, ou destruir o caminho, ou estrada pública, crime que também se acha contemplado e punido em a nossa ligislação?... Eu, se alguma cousa vejo, sou de parecer que aqui se não trata de caminho mas sim de casa ou habitação em que, actualmente, alguém mora e faz fogo. Do latino caminus que significa o fogão, fornalha, lareira ou chaminé em que o fogo se acende, se disse, entre nós, fogueira e fogo a casa ou habitação, em que se acende fogo. Ainda hoje dizemos que esta ou aquela povoação tem tantos ou quantos fogos, isto é, casas habitadas. Era pois a quarta coima, quebrar, arrombar ou entrar, por violência, na casa de alguém; crime horroroso e o mais oposto à tranquilidade pública, sendo a casa de cada um lugar defeso a qualquer estranho, e revestido de uma imunidade e asilo natural para seu dono. Que muito logo este crime, pela sua enormidade, fosse reservado sempre, em os nossos antigos forais, aos meirinhos d’el-rei para não ficar impunido?... (Viterbo 1966: s.v. britar camino).
No entanto, semella excesiva a digresión do erudito portugués, e parece máis acaída a interpretación de Ducange (“obstructio”, “destructione viæ publicæ”), de modo que britar os caminhos podería aludir á destrución e/ou usurpación das vías públicas por parte de personaxes poderosos ou relevantes.
Tamén en ele se rexistra a grafía <ll> /l/ en BV: alén de múltiplas ocorrencias de <nullo> [‘nuʎo] nos apógrafos italianos (especialmente en B), <ll> só se acha de forma puntual como grafía etimolóxica en voces con /l/ procedente, en xeral, da xeminada latina, como ali, bailada, castelo, cavalo –e cavaleiro–, esmola, querelar, Varela, vassalo, Vilanansur etc. (con especial incidencia en ela, aquela e ele/s), moi esporadicamente na forma do pronome el (e mais do artigo el-) (véxase nota a 637.2), nalgunha asimilación do artigo ou do pronome (véxanse notas a 6.32 e 918.11) e, finalmente, en voces coa secuencia fonética [ɾl], que é transmitida sistematicamente en BV coa grafía <rll> (véxase nota a 392.9).
A segmentación da forma verbal á en <coita> evita calquera tipo de intromisión ecdótica no verso.
A secuencia <s-l> (e <r-l>) en que está implicada a forma arcaica lo(s) ~ la(s) do pronome identificador (artigo ou pronome) no encontro con mais e con outros vocábulos acabados en -s (ou -r) debe ser lida como [l], independentemente de que a grafía presente a forma máis antiga (véxase tamén nota a 83.21 e 139.2). No corpus trobadoresco profano, o pronome identificador sofre asimilación fonética xeral con diversos elementos lingüísticos (pronomes, adverbios, conxuncións, e con algúns nomes e/ou participios), especialmente con mais e pois. Cfr. nota a 5.10.
O exónimo Coira alude a Coria, cidade de Badajoz, na Extremadura española.
É relativamente frecuente no Cancioneiro da Vaticana a presenza da terminación -us en voces en que é xeral a terminación -os (<coydamus>, v. 15; <ē uydamus>, v. 17); na realidade, esta grafía aparece case exclusivamente en formas verbais de P4 e nomes masculinos plurais. A súa esporádica presenza, limitada aos apógrafos italianos, mostra que é produto do desenvolvemento da abreviatura <9> en posición final, abreviatura herdada do latín, onde funcionaba como desinencia de nominativo nos nomes da segunda declinación, rematados en -us.
A lección <linhagen>, en rima con trage, mostra o mesmo proceso de ‘lusitanización’ que o antígrafo de BV puido sofrer no círculo portugués onde foi elaborado; en calquera caso, é similar a algúns casos de ome convertidos en omen co conseguinte desaxuste métrico por impedir unha sinalefa necesaria ou unha segmentación da copulativa (véxase nota a 851.21). O sufixo galo-románico -age (véxase menage, parage, message, salvage etc.) adquiriu, co paso dos anos, unha nasal final que, modernamente, se consolidou en portugués. Na Idade Media conviven os dous resultados, o mesmo que nas cantigas profanas, onde achamos linhage (924.2, 983.16 e 17, 1234.17, 1346.16) fronte a linhagen, que só comparece en dúas cantigas (123.2, 5, 9, 17; 148.14 e 21). E o mesmo acontece con peage e peagen, variantes que conviven en UC 1410, a única cantiga que atesta este termo: peagen, vv. 11, 13, 19, 21; peage, vv. 3, 7, 14.
En face da forma maioritaria oir, como evolución xeral de audīre na lingua trobadoresca (véxase Ferreiro 1999: §211a), a variante ouvir é de uso limitado no corpus (véxase 334.4, 384.17, 633.24, 764.15, 804.15, 968.4, 1055.9, 1233.12, 1322.13, 1361.3, 1522.4), tendo en conta que a P1 de presente indicativo (ouço) e o presente subxuntivo (ouça etc.) son formas únicas. Cfr. nota a 618.10.
Anterior
