1356 [= RM 87,20]

Tercer dia ante Natal

Lopo Lias

Notas

Texto

• *

  Esta composición está incluída na rúbrica que precede a cantiga UC 1355, e que afecta tamén ás cantigas UC 1355-1366 de Lopo Lias: «Don Lopo Lias trobou a ũus cavaleiros de Lemos; e eran quatro irmãos e andavan sempre mal guisados; e por én trobou-lhis estas cantigas».
  Tal como se indica xustamente no Projeto Littera, aínda que as datas presentes na cantiga non coinciden exectamente co día 11 de decembro, en que se asinou o Tratado de Benavente (véxase nota a UC 1355), “decerto que as semanas imediatamente anteriores e posteriores terão sido decisivas no posicionamento das várias partes em conflito (incluindo os irmãos infanções, alvos concretos da sátira)”.

• 1

  A forma ordinal tercer constitúe unha variante especial de terceiro que só aparece en posición proclítica (575.7, 1370.6, 1398.7, 1427.4 e 1587.12), e sempre no sintagma tercer dia, tal como acontece tamén nas Cantigas de Santa Maria¹  en textos prosísticos de teor literario (Crónica Troiana, Miragres de Santiago etc.) e, mesmo, en documentos forais ou tabeliónicos (véxase CGPA, s.v. tercer, terçer): 

  It(em) sobre-la demãda deue auu(er) tercer día se o demãdar o dem[ã]dado τ sse o demãdador o leyxar en ssa u(er)dade o demãdado nõ deue a au(er) p(ra)zo. saluo sse pedír acordo. τ sse ffor p(er) p(re)yto τ demandar [prazo pera morador na] vila deue-o a au(er) de tercer dia τ p(er)a ffora da vila au(er) p(ra)zo de do(us) noue dias. e p(er)a ffora do Reyno de tres noue días (Dos costumes de Santarém, 1294; cf. CIPM); 

  Et mandamos ao dicto Martin Bezerra que faça esto asy outorgar a a dicta sua moller daqui a tercer dia (doc. de 1395; CGPA, ed. González Garcés); 

  que d’oje a tercer dia quitasen todas las prendas que por la dita rason lles foran peñoradas (doc. de 1417; CGPA, ed. Rodríguez González). 

  Na realidade, prodúcese o mesmo proceso evolutivo en certas formas proclíticas de nomes propios, como Suer (forma proclítica de Sueiro), sempre con tendencia á redución fonética perante o apelido; así mesmo, véxase a frecuencia de Outer (Outeiro) en topónimos compostos: Outer de Fumos, Outar de Gistara, Outer de Muas, Outer Rauioso, Outer de Selas, Outer de Vellas (véxase CGPA, s.v. Outer, Outar).
  A súa evolución só se pode explicar a partir da fonotacticamente anómala secuencia final [‘ejɾ] que desemboca nunha monotongación, tal como aconteceu tamén con [‘owɾ] ou [‘owl] (villa Mauri >Vilamor, caulem > col) (véxase Veiga 1982, 1986; Ferreiro 1999: §23b). Cfr. nota a 1624.1.
  Canto a Natal, esta era a forma maioritaria (fronte a Nadal) durante a Idade Media para se referir ao período da celebración do nacemento de Xesús Cristo no mes de decembro.

• 1-2

  Nestes dous versos aparece a nivelación /l/:/ɾ/ na rima Nadal : dar, en liña con moitas outras ocorrencias desta equivalencia. Véxase 104.34-35 (al : alongar), 144.1-6 (amar : al), 541.2-3 (amor : frol), 971.17-21 (souber : segrel), 1292.r1-r3 (Soveral : estar : Soveral), 1359.2-6 (cantar : mal : brial), 1369.2-8 (Soveral : atal : falar : Corral), 1379.8-10 (mal : Albar- : tal), 1430.12-13 (priol : melhor), 1495.6-7 (segrel : molher), 1507.13-17 (dar : ferrar : lamaçal : ar), 1515.1-7 (rascar : pesar : Juncal), 1519.8-14 (maenfestar : mal : maenfestar), 1519.15-24 (falar : cuidar : falar : val), 1533.15-18 (disser : segrel), 1534.7-12 (segrel : quiser), 1616.2-4 (Elvas : ervas), 1617.8-12 (cervas : Elvas : relvas), 1617.32-36 (ervas : Elvas : relvas), 1659.12-13 (taful : algur). Cfr. notas a 206.4-6, 383.19-20, 427.5-6, 453.5-6, 698.5-6 e 877.1-7.

• 2

  É de supor que a lección de B presente o erro <l>/<i>, de modo que confirme a forma correcta Lecia, probábel referencia a Leccia (act. Laodicea), na Asia Menor, que era unha importante cidade comercial en Siria (actualmente en Turquía) coñecida pola produción téxtil (seda, la negra e algodón). Véxase Gual Camarena, s.v. Letia [consult. 1-11-2023]² .
  Perante a opacidade do texto, os diversos editores realizaron emendas na procura dun sentido aceptábel³ . Lapa suxire a posibilidade de estarmos perante un topónimo, na liña dos Machado, que editan Leçea e interpretan que se refire a Leceia, en Oeiras, na rexión de Lisboa, afirmación aceptada por Pellegrini). Por súa parte, Lopes e Littera efectuaron unha abrupta emenda ([o] de Lemos) a partir da información da rúbrica sobre a orixe dos zevrões, de Lemos, xa que, “[d]e facto, sendo certo que as rubricas explicativas, de um modo geral, não fornecerem informações desnecessárias, neste extenso ciclo de cantigas de Lopo Lias, este é o único momento onde será possível usar esta informação da rubrica”.

• 4

  Aínda que, en xeral, ao(s) computa metricamente como bisilábico, en todas as ocorrencias de ao no refrán desta cantiga (véxase tamén o v. 6), este encontro vocálico é unisilábico (de modo semellante ao que acontece con aa(s), véxase nota a 336.8), como se pode atestar con seguranza noutras pasaxes do corpus (336.8, 455.1, 725.3, 813.12 e 21, 17 e 26, 968.24, 1015.10, 1356.r2 e r4, 1364.1 e 7, 1398.7, 1497.18, 1532.24, 1629.11). Cfr. nota a 73.21.

• 5

  Lapa e Lopes emendan o inicio do verso para acomodalo ao v. 1 do refrán, introducindo un indefinido. Porén, a ausencia dese pronome identificador introduce unha leve variación verbo do primeiro verso (véxase, por exemplo, o refrán de UC 647), ao tempo que confire un valor xeneralizador á expresión.

• 6

  A (minoritaria) terminación -i, fóra da súa irregular presenza na P1 dos pretéritos fortes, pode acharse nalgún substantivo (sangui), nalgúns adverbios (eiri, tardi, longi) e moi raramente nalgunha outra forma verbal allea ao pretérito, como sabi ‘sabe’ (109.20), guii ‘guíe’ (1407.15), ou o rengi desta cantiga. Véxase Mariño Paz (2009).

• 14

  Benavente debe referirse á poboación española dese nome, na provincia de Zamora, onde se asinou o tratado en que as infantas dona Sancha e dona Dulce renunciaron ao trono en favor do seu medio-irmán, Fernando III.