1342 [= RM 30,22]

Ora é ja Mar[tin] Vaasquez certo

Estevan da Guarda

Notes

Text

• *

  Esta cantiga está incluída na rúbrica colectiva feita para as tres cantigas de Estevan da Guarda contra Martin Vaasquez (UC 1340, 1341, 1342), e colocada nos cancioneiros entre as estrofas da primeira das composicións: Estas cantigas de cima foron feitas a ũu jograr que se prezava d’estrologo e el non sabia nada; e foi-se cercear, dizendo que averia egreja, e fazer coroa, e à cima ficou cerceado e non ouve a igreja; e fezeron-lhe estas cantigas por én.
  Martin Vaasquez é un xograr descoñecido, só citado por Estevan da Guarda e por D. Pedro de Portugal (UC 1451). No Projeto Littera (s.v. Martim Vasques) apúntase a un Martim Vaasquez, prior de Tábua, falecido em 1362. Tábua era señorío de Martim Vaasquez de Coinha, filiado nos Livros de Linhagens: 

  Este Martim Vaasquez de Coinha foi casado com dona Violante Lopez, filha de Lopo Fernandez Pacheco, senhor de Ferreira e privado d’el rei dom Afonso de Portogal, e de dona Maria Gomez e fez en ela don Vaasco Martiiz (Mattoso 1980: II/1, 378).

  Tal como se recolle en Marcenaro & González (2024: s.v. Martin Vaasquez), “l' omonimia e la probabile relazione tra i due Martin Vasques (da Cunha e il priore) potrebbero cosl essere state utilizzate per dirigere, all' epoca della guerra civile tra Don Denis e l’infante Afonso (1319-1324), degli scherni indiretti contra un parente prossimo di uno dei piu intimi seguaci di Afonso IV”.

• 2

  Planeta, tamén no v. 8, é un forma erudita, incorporada tardiamente á lingua, co grupo inicial pl- e, moi raramente, con pr- (véxase nota a 7.44), que só se atesta a partir do século XIV. Neste sentido, no corpus das cantigas planeta aínda aparece como masculino en 1340.3 (fronte aos vv. 12 e 47) e mais en 1451.23.

• 3

  Mars era o nome utilizado para Marte na lingua medieval (véxase CGPA, s.v.); era o deus da guerra, en canto Saturno era o deus da agricultura.

• 4

  A forma palatalizada trax (tamén en 429.24, 540.7, 548.1, 1489.11) convive con traz, por súa vez forma concorrente coa xeral trage, que corresponde á P3 de presente indicativo de trager (< *tragere; véxase Ferreiro 1999: §220). A forma traz (e trax) anuncia a mudanza trager > trazer, que se consolidará no territorio portugués, con atestacións no derradeiro período medieval e sen testemuños claros en territorio galego, onde só localizamos nun documento, tamén serodio, de 1470 (et trazía en hua mao hua procuraçón; cfr. TMILG, s.v. trazía). Canto á palatalización, é o único caso en que se produce unha evolución -z > -x, para alén do nome propio importado Beatrix (véxase nota a 988.21), xa que a variante fix (= fiz) só se rexistra nun dos dous manuscritos en 361.3 (V vs. B) e 1031.15 (B vs. V). Véxase nota a 74.13.

• 6

  A variante egreja (tamén na cantiga 1340.13, do mesmo Estevan da Guarda, alén de 487.22) convive coa maioritaria igreja e a rara egleja (878.8). De todos os modos, esta voz presenta numerosas variantes na produción medieval, onde sobrancea a forma eigreja. Véxase CGPA, s.v.

• 9

  Conforme os datos de que dispomos, o calandairo da cantiga de Estevan da Guarda constitúe a primeira atestación desta voz na lingua. Reaparece despois na Vida e feitos de Júlio César:

  Eu ouvi muito falar das estronomias do Egipto e retive algũas cousas, assi que Quedoxres, que foi boo estronimo, nom poderia emendar no calandrairo que eu fiz, onde meti o dia do bisesto em nota (...) Deshi hordenou o calandairo e estabeleceo que os anos fossem de trezentos e sassẽeta e seis dias, segundo o sol corre polos doze signaaes, e achou o dia do bisexto e pose-o no quarto ano, e esmou-lhe certo lugar no calandairo (Mateus 2010: II, 288 e 369).

  Posteriormente, faise frecuente no século XV, en Gil Vicente e mais no Cancioneiro de Garcia de Resende.

• 10

  A forma contrairo (do lat. contrarium), con metátese de iode mais sen evolución -ai- > -ei-, é forma verdadeiramente tardía. Nas cantigas só se rexistra en Estevan da Guarda (véxase tamén 1320.5 e 1328.18), para alén da Arte de Trobar: e o outro responda -lhe na outra dizend[o] o contrairo (Tavani 1999: 43). Con efecto, é voz que aparece a partir da segunda metade do século XIV (véxase CGPA, s.v. contrairo, contrayro).

• 11

  A carón de ainda (e de inda) existe na lingua trobadoresca a forma einda (con evolución [aí] > [eí], cfr. reinha, seir etc.) que foi sistematicamente anulada pola acción editorial. Nesta cantiga, o mesmo que en 70.9 e 74.12 ou 330.15, os diversos editores (Lapa, Pagani, Lopes, Littera) evitaron ou emendaron esta variante en prol da maioritaria ainda¹ . Cfr. nota a 70.9.

• 14

  O substantivo cura ‘coidado, preocupación’ presenta poucas ocorrencias na lingua trobadoresca (véxanse 15.1, 360.20), mais nesta pasaxe xoga coa polisemia do termo entre o ‘coidado’ e o ‘clérigo’.

• 16

  O topete (tamén en 494.20 e 1435.7) é ‘o cabelo da parte superior da cabeza’, que nun Sínodo de 1403 se mandaba cortar aos clérigos: 

  e mandamos que todollos clerigos doordẽes sacras ou beneficiados de quinze em quinze dias façam talhar os cabellos em maneira de cercilho e topete e rapar as coroas e as barvas em gissa que sejam conhecidos por clerigos (García y García 1982: 322).

  O topete espartido é, pois, o cabelo separado en dúas partes, para os dous lados da cabeza.

• 17

  A locución prepositiva cabo de (tamén 149.5, 1382.10, 1388.5 e 7, 1507.15, 1509.5 e 1640.7) forma parte do conxunto de locucións construídas a partir da preposición cabo: de cabo (603.3), per cabo (1507.5) e en cabo de (1578.21). Cfr. nota a 326.19.

• 21

  Obsérvese o hipérbato: «nen milho de erdade pera borõa» (obviamente, trátase do actualmente denominado millo miúdo ou paínzo).

• 22

  Repárese en prevenda, sen dúbida cultismo recente que só presenta a grafía <v> nesta documentación, con outras tres ocorrencias que achamos no Corpus Galego-Portugués Antigo, onde está presente en igual medida a solución prebenda (presente nas Cantigas de Santa Maria).