1366 [= RM 87,13]

O infançon ouv’atal

Lopo Lias

Note

Testo

• *

  Esta composición está incluída na rúbrica que precede a cantiga UC 1355, e que afecta ás cantigas UC 1355-1366: «Don Lopo Lias trobou a ũus cavaleiros de Lemos; e eran quatro irmãos e andavan sempre mal guisados; e por én trobou-lhis estas cantigas».

• 2

  As voces legoa e tregoa (nos vv. 10, 12, 25 e 38) computan sempre como bisilábicas, o mesmo que nas restantes composicións en que se rexistra unha e outra (114.16, 461.3, 962.26; 874.15, 878.3; 1387.12).
  Por outra parte, a forma contigo, que alterna na poesía trobadoresca coa variante máis antiga tigo, faría hipermétrico o verso, do mesmo modo que, ás veces, nos apógrafos italianos, tamén se rexistra comigo ou con migo por migo (371.1, 845.8, 1366.2, 1557.7). 
  Canto a Natal, esta era a voz xeral (fronte a Nadal) durante a Idade Media para se referir ao período da celebración do nacemento de Xesús Cristo no mes de decembro.

• 12-13

  Na copia destes versos obsérvase como a palabra rimante do v. 13 (hi) parece ter sido deslocada para o final do v. 12 en ambos os manuscritos. A partir deste feito, indicado pola rima, levántase o problema interpretativo da secuencia <dey> do v. 12. Tradicionalmente foi resolvida como di (Pellegrini, Lopes e Littera), pretensa forma de P1 do pretérito de indicativo de dar, mentres que Lapa innova ecdoticamente coa proposta ouv’i. Para alén da proposta lapiana, allea aos manuscritos, di non é unha forma correcta nin existente na lingua medieval na conxugación de dar, feito que aconsella considerar a validade da lección de BV, que recollería unha crase de’i (= dei + i), igual á crase va’i nunha cantiga de Cogominho (323.18) e similar á secuencia bisilábica tornei i en Meen Rodriguez Tenoiro (734.20). E no v. 13 é de sinalar tamén a (enxeñosa) proposta lapiana (assaz o vi para á sazon i), dificilmente aceptábel por mor do elemento rimático <hi> deslocado no final do verso anterior. En calquera caso, nótese que na primeira estrofa hai tamén unha referencia temporal ao momento pasado en que se fixo a tregua: des Natal (v. 2).
  De calquera xeito, parece obvio que existe corrupción textual nesta pasaxe, pois, independentemente da expresión á sazon i, pouco convencional, na estrofa reitérase o mesmo elemento rimante (vv. 12, 13 e 15). Este feito constitúe unha anomalía na métrica trobadoresca, sen relación con algúns artificios construtivos na rima. Tal reiteración rimática obsérvase esporadicamente ao longo do corpus: 14.48-50 (poderia), 524.9-11 (ei), 704.7-8 (eles), 734.19-20 (i), 783.22-23 (son), 821.16-17 (al), 838.7-11 (é), 879.19-20 (al), 923.10-11 (ei), 926.22-25 (ei), 935.18-20 (i), 1034.7-9 (quiser), 1043.14-15 (al), 1329.15-21 (vista), 1354.r1-r2, 1387.10-14 (treedor), 1388.1-7 (talharon), 1400.23-24 (arteira), 1470b.12-13 (én), 1477.23-25 (ali), 1506.2-3 (cantar), 1535.18-21 (i), 1540.14-18 (i), 1549.19-20 (én), 1633.8-14 (capa).
  En Montero Santalla (2000: 632) proponse unha conxectura editorial diversa, moi innovadora, con sanci (P1 do pretérito de indicativo de sancir ‘confirmar un pacto, ratificar, sancionar’):

  Nom neg’ eu que trégoa houv’ i
  ao brial a sanci
  e aa rengelhosa.

• 14

  Obviamente, a rengelhosa é a sela rengelhosa, citada en tantas cantigas de Lopo Lias, agora xa convertida nun substantivo. Sen dúbida, o adxectivo rengelhosa ‘renxedora’, aplicado á sela que renxía, é termo derivado de renger, cos sufixos -elho (convertido en interfixo) e -oso. Non achamos atestación desta voz fóra das cantigas de Lopo Lias (véxase tamén 1355.r1, 1364.24).

• 16

  A voz ascari é termo exclusivo de Lopo Lias, tamén utilizado en 1355.2 e 7, 1359.22. Designa un 'tecido de liño moi fino e moi apreciado' (véxase Gual Camarena, s.v. escarin [consult. 31-10-2023]).

• 17

  Rabicosa é un hápax absoluto na lingua medieval e moderna, sen que apareza ningunha documentación desta voz en ningún texto ou rexistro de ningún tipo. A hipótese formulada en Lapa para explicar rabicosa baséase en a considerar unha formación lexical derivada de rabo ou rabico, isto é, aludiría á égoa de rabo curto.

• 24

  A lacuna na palabra rimante é cuberta con enton, opción máis segura e menos intrusiva do que o felon lapiano.

• 27

  A voz selegon, aumentativo de sela, conleva valor despectivo pola formación masculina sobre un nome feminino (cfr. nadigon, co mesmo ton pexorativo, en 1352 e 1360). Para alén da gesta de mal dizer (1489.7), selegon só é utilizado por Lopo Lias (1358.17, 1362.4, 1365.2, 1366.27).

• 35

  Afamado ‘famélico, famento’ é participio de afamar, formación lexical (< a- + fame + -ar) paralela a esfamear (< es- + fame + -ear), que non conta con atestacións na lingua medieval fóra da pasaxe de Lopo Lias.

• 36

  A ausencia de unha sílaba métrica é perfectamente compensada coa restauración do formato tradicional do encontro da preposición a co artigo feminino a (aa), de modo que canterlada é máis outra substantivación dun adxectivo referido á sela (cfr. a mesma situación con rengelhosa no v. 14).
  Canterlada, aplicada á sela, é voz exclusiva de Lopo Lias, que a utiliza, aliás, nas cantigas 1360, e 1362 (cfr. canterladura en 1575.12). No relativo ao significado deste participio (que implica un verbo canterlar), Lapa manifesta as súas dúbidas: «Fica duvidosa a verdadeira forma da palavra, que parece significar “rasgada e ligada com ataduras”, a que se refere o verso seguinte». De aí parece tirar Lopes a súa breve explicación («rachada e por isso remendada»), que é aínda simplificada no Projeto Littera: “desconjuntada e rota”. Na verdade, en galego consérvase tanto canterla como o verbo canterlar, que iluminan a pasaxe de Lopo Lias (e tamén as canterladuras de Quinhones): canterlar é, conforme o DRAG, “Poñerlle unha canterla a [unha roda, unha zoca]”, sendo canterla a “lámina de ferro que cobre o canto da roda do carro” e mais tamén a “Fita metálica con que amañan as zocas fendidas” (véxanse tamén outros dicionarios en RILG, s.v. canterla, canterlar). Isto é, a sela canterlada é unha sela que estaría rota e que foi arranxada (deficientemente, visto que renxe; véxase 1362.9-10) con algún tipo de fita ou corda (ou, mesmo, lámina de metal)¹ .
  Canto á grafía de <canterllada>, é de subliñar que nos apógrafos italianos é sistemática a presenza de <ll> tras a consoante vibrante, tal como se pode comprobar nas restantes voces que presentan esta secuencia fonética: arlotas <arllotas> (392.9), burlado <burllado> B (1606.14); canterlada <canterllada> BV (1359.3 e 13 <canterlhada> V, 1360.4, 1362.r3; 1366.36 <cancerllada> B) e canterladuras <cãterlladuras> B (1575.12); escarlata <escarllata> BV (1634.14); Morpirler <morpirller> (1673.15 e 26 <mõ pirller> B, <mõ pilher> V); parlar <parllar> B (1558.7). Véxase nota a 29.22.

• 37

  Debe ser sinalada a presenza dunha anómala contracción ó neste verso a partir da edición de Lapa (ò en Lopes), sen dúbida levado polo paralelismo construtivo, que moitas veces non existe na expresión trobadoresca: aa canterlada e ao seu brial tregoa lhi dei... Na altura cronolóxica das cantigas a aglutinación ao(s) aínda non se resolvía coa crase que se xeneralizou nos rexistros orais da lingua moderna (cfr. a variante diverxente ou utilizada en 1454.r).

• 38

  Tal como en 1357.7, Alvan semella ser un topónimo inscrito no territorio de Lopo Lias; entre os diversos topónimos existentes (algún en terras ourensás) debe aludir á parroquia dese nome, no concello lugués de Sarria, ben próximo a Monforte (véxase Marcenaro & González 2024: s.vv. Alvan, Airas Moniz, o Zevron). Nótese, ademais, que o topónimo dispón de múltiplas documentacións no Corpus Galego-Portugués Antigo, s.v. alvan, aluan, alvam...