1376 [= RM 97,22]

Nostro Senhor, com’eu ando coitado

Martin Soarez

Notas

Rúbrica

• A etiqueta “maldizer aposto” foi proposta por Videira Lopes (1994: 137-160), considerándoa como unha nova categoría do escarnio. O “maldizer aposto” definiríase pola atribución do discurso crítico a unha voz allea, pola entrega da palabra ao propio satirizado ou pola transcrición dun diálogo que pon en solfa os protagonistas e apoiaría a súa existencia nas rúbricas explicativas que acompañan esta cantiga e mais UC 1367, de Lopo Lias. 
  Xa en 2004, Elsa Gonçalves, que engadiu a rúbrica de UC 1381, non considerada por Lopes, chamou a atención para a inexistencia de tal categoría xenérica, que, en palabras da estudosa, “é uma invenção resultante do mau entendimento do sentido que o vocábulo aposto tem nas tres rúbricas explicativas dos cancioneiros coloccianos em que aparece” (2016 [2004]: 395-396), “uma designação fantasma” dado que “aposto é apenas um vocábulo com significado retórico e função valorativa”, isto é, ‘belo, vistoso, conveniente, apropiado’ (ib.: 404).

Texto

• 3

  Perante a hipometría versal, parece lóxica a emenda da lección manuscrita <son> en sõo, pois en xeral as formas derivadas de *sono (> sõo > soo) computan como bisilábicas (só é unisilábico sõo en 14.19, 63.12, 292.18, 317.18, 1118.8, 1629.2, e soo en 1431.1, 1577.2). Para alén de que ambas as formas (a etimolóxica son e a analóxica sõo ~ soo) poden convivir nunha mesma cantiga, os manuscritos ofrecen unha variación que demostra a necesidade de emenda nestes casos: en 354.7 concorren como monosilábicas as formas soo (A) e son (B), mentres que, por exemplo, en 86.22, 317.7 ou 430.23 B presenta a lección errada son (vs. sõo A), e en 1650.1 é V o cancioneiro que erra con son fronte a soo de B. Cfr. notas a 47.20 e 241.10.
  Canto a putanheiro, é termo que non achamos nos bancos de datos medievais, mais está dicionarizado na lexicografía portuguesa dos séculos XVI-XVIII (Jerónimo Cardoso, Agostinho Barbosa, Bento Pereira, Carlos Folqman, Rafael Bluteau...), tal como mostra o Corpus Lexicográfico Português (véxase CLP, s.v. putanheiro). Véxase nota aos vv. 16 e 23-24.

• 4

  Non é axeitada a representación gráfica dos que Bertolucci, Lapa e Lopes fixan para o encontro entre a preposición de e o artigo do sintagma que constitúe o CD pola deslocación sintáctica de elementos («e pago-me muito de jogar os dados»), que aconsella unha grafía d’os.

• 6

  A hipermetría do verso aconsella expunxir <e> nesta posición interior de verso (nótese que a edición de Bertolucci mantén a copulativa), tal c0mo se pode comprobar nalgunha outra pasaxe do corpus (véxase, por exemplo, 128.14), embora sexa máis frecuente a presenza espuria da copulativa no inicio de verso (véxase nota a 1.37-40).

• 7

  O adxectivo avegoso non dispón de máis documentacións na lingua medieval (cfr. mod. avogoso), pois só achamos o topónimo Pena Auegosa nun documento latino de 1246 (véxase CGPA, s.v.).

• 9

  O verbo foder (do lat. futuere), voz escatolóxica, tal como outros termos pertencentes ao ámbito sexual (caralho, cono, peer etc.) non parece ter abandonado o ámbito da oralidade para o texto escrito, agás nas cantigas satíricas, única produción en que o achamos. Non obstante, o verbo foder é a voz deste ámbito máis representada nos escarnios, con máis de 100 rexistros (incluídos os participios e formas substantivadas e excluíndo outras formas derivadas) pretencentes a 17 autores, en 31 cantigas: Afons’Eanes do Coton (UC 1589, 1591, 1598), Afonso X (UC 491), Airas Perez Vuitoron (UC 1495), A. Gomez (UC 877), Estevan da Guarda (UC 1334, 1335), Fernand’Esquio (UC 1614), Joan Garcia de Guilhade (UC 1508, 1509, 1510, 1511), Joan Servando (UC 1440), Joan Soarez Coelho (UC 1419, 1422, 1426, 1427, 1435), Joan Vaasquiz de Talaveira (UC 1567), Martin Moxa (UC 919), Martin Soarez (UC 1376, 1386), Meen Rodriguez de Briteiros (UC 1347), Pero da Ponte (UC 1638, 1651, 1659), Pero Garcia Burgales (UC 1394, 1395), Pero Martiiz (UC 1430), Vaasco Perez Pardal (UC 1525).
  Alén da lírica profana é certamente extraordinaria a aparición do verbo noutro tipo de textos. É significativo que tamén se rexistre nunha composición escarniña do Cancioneiro Geral de Garcia de Resende (Dias 2003: VI, s.v. foder):

  diz que tu,
  quando naceo Barzabu,
  eras ja diabo feito.
  E que jaa entam fodias
  e ias contr’òs inimigos.

  En textos alleos á poesía, só atestamos o verbo nunha pasaxe de Fernão Lopes na Crónica de D. Fernando que debe recoller un proverbio: e dizam-lhe alguus que juras de foder nom eram pera creer (cfr. CdP, s.v.).

• 11

  A contaxe bisilábica de máis escusa calquera reintegración no verso: existen indicios suficientes para considerar que a bisilabicidade de mais ~ máis era un feito na lingua trobadoresca, nomeadamente a partir da análise das leccións manuscritas de preto dun centenar de pasaxes que apoian tal consideración métrica (Ferreiro 2016c).

• 12

  Obsérvese como viçoso (< lat. vitiosum), que orixinariamente tiña o sentido de ‘exhuberante, en plenitude’, apunta nesta pasaxe ao valor negativo de ‘vicioso’.

• 14

  O termo fodestalho é, conforme os datos de que dispomos, un unicum na produción medieval e posmedieval. Esta voz, como outras da esfera sexual, fican practicamente confinadas ao ámbito das cantigas escarniñas (sobre esta cuestión véxase Boullón Agrelo 2012).
  Corominas expón unha explicación probábel para este hápax: “Fodestalho «vicio da fornicação», (...) cuyo segundo miembro no está bien claro. Debe de ser algo como fode a *estallo, cast. jode a destajo” (Corominas & Pascual 1980-1991, s.v. joder). En paralelo ao verbo castelán destajar comparece destallar en textos galegos, co significado de “atajar; omitir, cortar, interrumpir; desbaratar”, formado a partir de des- (<lat. dĭs) e tallar (cfr. Lorenzo 1977: II, s.v. destallar). Para diversas ocorrencias deste verbo, véxase CGPA, s.v. destallar.

• 16

  O substantivo puta (véxase tamén putanheiro no v. 3, e putaria no v. 24), diferentemente doutros termos deste ámbito semántico, está recollido na lexicografía histórica portuguesa desde o Dictionarium ex lusitanico in latinum sermonem (1562-1563) de Jerónimo Cardoso (véxase CLP, s.v. puta). Con efecto, dentro do léxico pertencente ao ámbito escatolóxico, sexual ou directamente obsceno, talvez sexa puta o termo que, significativamente, traspase con maior facilidade o ámbito da escrita escarniña (véxase UC/Glosario) para atopar acomodo, tamén, en textos doutro teor:

  Qual quer q(ue) [deostar] outro ou lhy diss(er) falso ou t(re)hedor ou fudodinculi ou cornudo ou erege, ou a molh(er) de seu marido diss(er) puta, desdigao an(te) o alcayde e ant’os omes boos ao p(ra)zo q(ue) lhy pos(er) o alcayd(e) e peyte CCC s(oldos) (Foro Real, CGPA, ed. J. de Azevedo Ferreira).

  De puta que de[o]star boa moller: A puta que deostar boa moller. e se ela calar azorragena os iujzes (Foros de Garvão, 1267-1280?; CdP).

  Chamaruos am fyllo de puta, mays nõ fillo de traedor; ca fio por Deus que en tal guisa obrarey eu, que nõ auerey ende uergonça (Crónica Geral Galega; CGPA, ed. R. Lorenzo).

  Et díssolle assý: -¡Fi de puta, fornjziño! (Crónica Troiana; CGPA, ed. R. Lorenzo).

  Ca per taaes maneiras veem os homes a bem, ca non por seerem moços do monte e cuidarem que non an-de servir en al, e con esto lançando-se per tavernas e con putas e en rapazias, e leixam de parar mentes en como façam aquellas cousas per que poderam vir a bem, o que lhes muy pouco he compridouro de leixar (Livro da Montaria; CGPA, ed. A. de Almeida Calado).

  Amdaa per aqui, boa dona, e hiremos balhamdo, vos e eu, a ssoom destas trombas; vos por maa puta velha, e eu por villaão fodudo no cuu ca assi quisestes vos. Ou camtemos desta guisa, que sera melhor: / Pois Maria baillou, / tome o que ganou; / melhor era Portell e Villa Ruiva, / que nom Çafra e Segura, / tome o que ganou, / dona puta velha. (...) Trazes tu punhall ou adagua? - Sy, traguo, dise elle - Pois deguolla esta puta, nam brade (Fernão Lopes, Crónica de D. João I; CGPA, ed. M. Lopes de Almeida & A. de Magalhães Basto).

  et, porque lles diseran hun seu moço Fernando et hua sua moça Margarida que fasían mal en estragar asy a dita orta et leuar as ditas verças et coellas, que diseran á moça que a coutauan por puta carcaberia, et a o moço que lle diseran que se fose pera vyllaao traidor ontre él et seu dono (doc. 1459; CGPA, ed. Ferro Couselo).

  e este fruyto sse pode comparar aa puta que pareçe doçe, e no partir amarga, ca ella nom ama o homem ssenom a todo sseu proueyto, e pera leuar dell quanto pode (Livro de Esopo; CdP). 

  E tambem começão os lutadores a lutar, e não vos pareça que a sua luta he como a nossa, mas são muy gramdes punhadas, e quebrar dentes e olhos, e desfazem focynhos, e tal a hy que d aly o levão em braços sem falar, e tambem se dão fremosas quedas; e tem seus capitãees e juizes que estão aly pera os meter no campo ygoal hũu do outro, e asy dar a honrra aquele que ganha. Em todo este pedaço do dia não se faz mais que esta luta, e a balharem as putas (Crónica dos Reis de Bisnaga; CGPA, ed. D. Lopes). 

• 18

  Todas as edicións coinciden en segmentar o artigo de viço, embora fose posíbel non deglutinar o determinante, pois ao longo do corpus é maioritario o uso deste substantivo sen o presentador.
  Un elemento foneticamente reducido (véxase e no v. 6) pode aparecer adventiciamente no proceso de copia, tal como gran neste verso (embora Bertolucci Pizzorusso tamén o manteña) ou nalgún outro contexto, en que existe diverxencia entre manuscritos (véxase 240.4, onde, fronte a A, B presenta este elemento coa conseguinte hipermetría).

• 21

  A equivalencia e intercambio entre as soantes /l/ e /ɾ/ pode verse en tafur / taful e tafuraria / tafularia. As formas con /ɾ/, máis próximas á súa orixe no ár. takfur, aparecen reiteradamente nas Cantigas de Santa Maria, fronte a taful e tafularia (tamén en 1431.17), utilizadas nas cantigas profanas.

• 23-24

  Nestes dous versos é necesario reintegrar unha sílaba métrica que ben pode ser a introdución da preposición na perífrase aver + a + inf. (ei ... [a] seer) e, asemade, a reintegración da copulativa no v. 24, a ligar os verbos fugir e guarir: e fugir, [e] guarir na putaria. Con todo, outras alternativas de reitegración son posíbeis, como mostran as diversas solucións editoriais nestes dous versos.

• 24

  O verbo fugir é variante da forma, aínda maioritaria, fogir (< fŭgĕre), que sofreu un proceso de asimilación e harmonización vocálica ([o...í] > [u...í]) que afecta tamén as formas conxugadas; un proceso similar verifícase noutros verbos con representación no corpus profano: bulir (vs. bolir), cuspir (vs. cospir), destruir (vs. destroir), nuzir (vs. nozir); o mesmo acontece coas formas avurrido ou fugido. Cfr. nota a 460.2.
  Canto ao termo putaria (cfr. putanheiro, v. 3; puta, v. 16), é tamén voz ausente dos textos como aqueloutros da esfera obsceno-sexual. Só achamos na tardía Crónica dos Reis de Bisnaga unha ocorrencia (cfr. CGPA, ed. D. Lopes): 

  Neste templlo Darcha estaa hũu ydollo de fegura de hũu homem quoanto ao corpo, e o rosto tem d alifante com sua tromba e dentes, e com tres braços de cada bamda, e seis mãos, dos quoaes braços dizem que tem jaa menos quoatro, e que tanto que cahirem todos que ha de ser o mumdo destroydo, e asy tem por fee que hade ser, e o tem por suas pro fesyas. A este ydollo dão de comer cada dia, que dizem que come; e quoamdo elle come baylhão lhe molheres diante, as quoaes são do dito pagode, e lhe dão de comer, e tudo o que he necessario, e todas as que d ellas nacem são do pagode. Estas molheres são solteyras, e vivem nas milhores ruas que ha na cidade, e asym em todas as cidades, e as suas ruas são as milhores de casarias e de ruas; ellas são muito acatadas, e são das honrradas que são amigas dos capitães, e todo homem honrrado vay a putaria sem lhe ser estranhado; e entrão estas molheres omde estão as molheres d elrey, e estão com ellas, e comem betre diante d ellas, o que não come outra pessoa nenhũa de nenhũ estado que seja.

• 26

  A secuencia <merendo> permite tamén a lectura me rendo (cfr. m’i rendo en Bertolucci Pizzorusso), posíbel no contexto.

• 28

  Nótese neste verso a presenza do provenzalismo folia, que alterna no corpus co minoritario loucura (117.9, 360.5, 772.15, 1326.21, 1410.17, 1451.13, 1575.24).