1320 [= RM 30,15]

En preito que Don Foan á

Estevan da Guarda

Notas

Rubrica

• A voz manco, do lat. mancum ‘carente de unha ou dúas mans e/ou brazo(s)’, na lingua medieval indica, tal como na rúbrica, a persoa privada de unha perna. Así o testemuñan, por exemplo, as Cantigas de Santa Maria, moi especialmente nunha cantiga, onde liga çopos e mancos (véxase tamén CSM 268.27): 

  ca ali mostrava ela muitos dos miragres seus
  en guarir çopos e mancos e cegos alumẽar (CSM 316.28).

  O mesmo significado se aplica nos animais; véxanse dous excertos do Livro da Montaria, de D. João I de Portugal:  

  Outrosi sejam percebidos todollos monteyros que non prendam os allaãos pera fazerem presos, a menos que non ajam acabado o anno, ca de certo está que, se os prendessem, que todos saem mancos das pernas (...) ca, se am rijas as unhas, como querem correr logo se lhes estacham e ficam os caães por ello mancos (cfr. CGPA, s.v., ed. A. de Almeida Calado).

  Por outra parte, a voz çopegar, sinónima de coxear (cfr. UC/Glosario, s.v. çopo) conta con escasas ocorrencias no período medieval. Eis documentacións explícitas nos Miragres de Santiago e mais na tradución do Liber medicina equorum: 

  Et a coixa cõ sua perna que ante era sequa tornou en sua força, et sen ajuda de nĩhũu andey sobre los pees çopegando hũu pouquo (Miragres de Santiago; cfr. CGPA, ed. Pensado).

  Contece aas uezes que por cajon nas junturas ou nos geollos ou nos pees ou en outra parte do cavalo entra espina ou estrepe ou escadea de madeiro e fica ontre a carne en algũa maneira; daquela chaga incha todo arredor e ás vezes toda a coixa moormente se a espiña ou a escadea tangen algũu nervo, que faz o cavalo çopegar (Pérez Barcala 2013: 192).

Texto

• *

  Ao longo da composición conviven duplos sentidos, xurídico e físico, de decaer (‘non conseguir defender un caso / caer’), estar o dereito contrairo, errar seu dereito (‘non haber base xurídica / estar contrario ao que está dereito’), acorrer, sosteer (‘axudar na defensa / axudar a manterse en pé’), malandante (‘desgrazado / que anda mal’).

• 1

  Foan (voz procedente do ár. fulan ‘unha persoa calquera’), xunto coa variante Foão, é palabra utilizada para evitar nomear a persoa. Sobre a variación Foão ~ Foan e as alternancias nesta forma, véxase nota a 484.1.

• 2

  O termo caston (‘asunto, cuestión’) ten de derivar do lat. questionem, con evolución regular do grupo inicial que- con perda do elemento labiovelar e desaparición de iode na terminación (-tiōnem), así como unha posterior disimilación e – o > a – o, que fai confluír esta voz con caston (procedente do francés, cfr. caston na cantiga 1393 de Pero Garcia Burgales) co significado de ‘engastamento (de pedras preciosas)’. 
  A forma queston presenta diversas atestacións no CGPA, todas elas a partir da segunda metade do século XIV en obras como Orto do Esposo, Livro da Montaria ou o Leal Conselheiro, entre outras (véxase CGPA, s.v. queston, questom). Porén, só achamos a variante caston en dous documentos. O primeiro, en Noia: 

  et todo jur et señorío et posisón et propiadade et voz et abççon et castón et dereito que eu ey et me perteesçe en qualquer maneira ẽnas ditas herdades (...) o tiro et tollo et en vós (...) o pono (doc. 1395, cfr. RILG, s.v. castón, ed. M. C. Barreiro).

  Outro nun documento da chancelaría de D. Duarte (CdP)¹ : 

  pormetendo o dicto pero uaasquez e sua molher e Joham d’albuquerque e dona tareija e fernam rodriguez per solepne stipulaçom e a dicta dona Jsasabel por ssy e seus herdeiros e sucesores de por estes beens e noujdades deles nom mouerem demandas controuersias castoões per ssy ou per outrem de fecto nem de djreito em parte nem em todo nem a dicta dona Jsabel a elles nem consentir permjtir ou leixar a outros que lha façam ou fazer queiram em alguũ tempo.

• 3

  O carácter tardío de Estevan da Guarda continúa a manifestarse na aparición de voces de cronoloxía serodia, cal pressopoer, verbo que só achamos utilizado con certa frecuencia a partir do século XVI. Non obstante, para alén desta cantiga, o verbo aparece tamén no Livro da virtuosa bemfeitoria do infante Dom Pedro (1430-1443): 

  E porem respondendo aa rrazom primeyra, pareceme que a entençom pressopoem o entendimento o que primeyro sguarda a fim, mas ella he aucto da uoontade per que he seguida a cousa, que per entender he demostrada (cfr. CdP, s.v.). 

  Así mesmo, tamén nos Euangelhos e epistolas com suas exposições en romãce (Gonçalo Garcia de Santa Maria, 1497), con tres atestacións: 

  que a oraçõ pressopoõe a ffe do que roga como creerõ ao que nõ ouuirõ que a ffe pressopoõe ouuida: ou dentro por jnspiraçõ de deos: ou fora pello homẽ por pregaçõ como ouuirõ sẽ preegador ho auto de preegar pressopoõe a autoridade do offiçio (CdP, s.v.). 

  E no límite cronolóxico do século XV aínda aparece o Catecismo Pequeno de D. Diogo Ortiz (1504): 

  Em cada huũ destes ordẽs se emprime caracter, ho qual presopõe ho caracter baptismal e nõ da confirmaçom nẽ de outro ordẽ menor, pero pecaria quẽ a sabendas sem seer cõfirmado, ou ordenado de ordẽ menor reçebesse ordem superior. Ho ministro propio deste sacramento he [o] bispo (CGPA, s.v., ed. E. Branco da Silva).

• 5

  A forma contrairo (do lat. contrarium), con metátese de iode mais sen evolución -ai- > -ei-, é forma verdadeiramente tardía. Nas cantigas só se rexistra en Estevan da Guarda (véxase tamén 1328.18 e 1342.10), para alén da Arte de Trobar: e o outro responda-lhe na outra dizend[o] o contrairo (Tavani 1999: 43). Con efecto, é variante que aparece a partir da segunda metade do século XIV (véxase CGPA, s.v. contrairo, contrayro).
  Debe considerarse, por outra parte, que as cláusulas per quanto vi (v. 6) e per quant’oi (v. 13) están moi próximas de constituír unha expresión fraseolóxica similar a outras do tipo aquanto mui ben sei, quant’é meu sén etc. (nótese que a segunda tamén se rexistra en 1393.4). Esta peculiar cláusula mostra, ao noso xuízo, unha clara conexión entre a cantiga de Estevan da Guarda e a cantiga 1393 de Pero Garcia Burgales que presenta a mesma expresión, pois comparten tamén o uso de caston, por máis que a voz do Burgalés remita ao galicismo, diferente, en principio, do derivado do lat. questiōnem (véxase nota ao v. 2).

• 7

  Esta cantiga mostra a concorrencia de diversos resultados para decaer, derivado de caer, que neste verso presenta a forma futura dequeerá (cfr. decae, v. 8; decaer, v. 16). Tal como aconteceu co verbo reer (véxase nota a 1317.15), tamén caer (do lat. cadĕre) pode presentar a –regular– evolución de -ae- > -ee-, feito que xustifica o dequeerá do trobador. Non volvemos achar tal variante, mais si para a base caer, que mostra esa evolución na tradución da Confessio amantis, con diversas atestacións (queer, queeo, queeron...; cfr. Faccon 2012: 280, 329, 376, 402...), no Livro de Linhagens do Conde D. Pedro (e cõ o outro se foi abraçar e foy queer cõ el per hũa feestra afundo do paaço; ed. Brocardo 2006: 137); ou na Crónica Troiana: 

  Et moytas uezes acordaua, et tornaua sua fala, et quiríase leuãtar, et queía amorteçida. (...) Et muytas uezes o tomaua en seus braços et queía cõ el (cfr. CGPA, ed. R. Lorenzo).

• 10

  O substantivo defenson ‘defensa’, derivado do lat. defensiōnem (mais cfr. 601.9, onde significa ‘prohibición'), sen palatalización inducida por iode na terminacion -siōnem (cfr. prijon vs. prison), é forma maioritaria (171.15, 627.14, 1320.10, 1332.18), fronte a sinónimos da mesma familia lexical como defesa ~ defensa.

• 13

  No relativo á cláusula per quant’oi, que tamén se rexistra en 1393.4, está moi próxima de constituír unha expresión fraseolóxica similar a outras do tipo aquanto mui ben sei, quant’é meu sén etc. Esta peculiar cláusula mostra, ao noso xuízo, unha clara conexión entre esta cantiga de Estevan da Guarda e a cantiga UC 1393 de Pero Garcia Burgales que presenta a mesma expresión, pois comparten tamén o uso de caston, por máis que o vocábulo do Burgalés remita ao galicismo, diferente, en principio, do derivado do lat. questiōnem do trobador portugués.

• 14

  Semella obvia a ambigüidade de dereito, porque, a carón de ‘xusto, legal’, xoga tamén co significado primario de ‘recto, vertical’ en relación con caer e decaer ~ dequeer.

• 16

  A forma ocajon, xunto con acajon (véxase nota a 778.9), é unha variante da forma xeral cajon ‘desastre, desgraza, dano’, procedente do lat. occasiōnem, que perdeu a vogal inicial por un proceso de aférese (ao tempo que por posíbel segmentación da forma de artigo). De calquera forma, ocajon é a forma xeral, xunto con oqueijon, nas Cantigas de Santa Maria (véxase Mettmann 1959-1972: IV, s.v.) e, fóra da poesía, este vocábulo áchase con todas as variantes (cajon, ocajon, enqueijon, oqueijon etc.) en diversos textos prosísticos (CGPA, s.v.). No corpus trobadoresco profano, véxase tamén a variante aqueijon en 1590.18.

• 17

  Na Idade Media, a voz erudita leterado, con manutención da vogal pretónica, era aínda máis usual do que letrado (véxase CGPA, s.v.).

• 21

  Obsérvese como co adxectivo malandante ‘infeliz, desgrazado’ (tamén en 1496.6 e 1526.21) se produce un xogo con mal andante, isto é, ‘que anda ou camiña mal’, en relación co meestre que (de)cae.
  Formalmente, malandante é coherente con malandança (867b.9), con manutención de -l- intervocálico, talvez por ser produto dunha formación derivada, co adverbio mal a funcionar como prefixo. Neste sentido, maa andança (só atestada na Demanda do Santo Graal e mais no Orto do Esposo, xunto con unha ocorrencia na Crónica Geral Galega) debe de ser unha reconfiguración lexical a partir do adxectivo mao/maa. Cfr. nota a 1101.4.